Deze liefde met een snelle houdbaarheidsdatum gaf aanleiding tot tijdloze meesterwerken

Als het gaat om de drie-eenheid ‘minnaar, muze, voorbeeld’, kan de kunstgeschiedenis bogen op een aantal schitterende constellaties. Auguste Rodin en Camille Claudel, Gustav Klimt en Emilie Flöge, Pablo Picasso en Dora Maar – zij en andere illustere echtparen belichamen de band tussen leven en kunst. Maar het zou moeilijk zijn een relatie te vinden die zo intens, artistiek vruchtbaar en tegelijkertijd zo vol tegenstellingen is als de liaison tussen Oskar Kokoschka en Alma Mahler.

De expressionistische kunstenaar (1886–1980), die met zijn schandalige drama “Moordenaar, hoop der vrouwen” uit 1909 in één klap beroemd was geworden als enfant terrible, en de weduwe van de zeven jaar oudere componist Gustav Mahler ontmoetten elkaar in 1912 in Wenen. De eerste ontmoeting met de mannelijke schoonheid Alma Mahler (1879–1964), die Kokoschka diezelfde avond tekende, sloeg als een bliksem in op zijn toch al constant geladen psyche. Hij hield van haar ‘als een heiden die tot zijn ster bidt’.

Terugkijkend zei Alma Mahler: “Nooit eerder heb ik zoveel pijn, zoveel hel, zoveel paradijs ervaren.” Oskar Kokoschka bracht zijn artistieke succes zelfs in verband met het feit dat de vrouw naar wie hij obsessief verlangde een blijvende band met hem had opgebouwd: "Ik moet je zo snel mogelijk tot vrouw hebben, anders zal mijn grote talent jammerlijk te gronde gaan."

Een voorspelling die niet bleek te kloppen: Alma Mahler, even gefascineerd als geschokt door de jonge, pathologisch jaloerse wilde, gaf niet toe aan zijn impulsieve hofmakerij. Ze verzette zich tegen Kokoschka's kinderwens: één van haar kinderen werd geaborteerd en ze verloor een ander kind tijdens haar reis. En na drie jaar maakte ze een einde aan de al te turbulente affaire. Niettemin ontwikkelde Kokoschka’s talent zich in de loop der decennia indrukwekkend. In 1980 overleed de drievoudig Documenta-deelnemer in Montreux, Zwitserland.

In tien schilderijen, talrijke tekeningen en prenten, zeven aan Alma cadeau gegeven waaiers – ‘liefdesbrieven in beeldtaal’, zoals Kokoschka het noemde – en een pop, maakte hij deze liefde tot onderwerp van een magnifieke artistieke extase van liefde. Het Museum Folkwang in Essen wijdt er nu een aparte tentoonstelling aan.

Het maakt deel uit van het festival "Dubbelportretten. Alma Mahler-Werfel in de spiegel van het Weense modernisme". Zes culturele instellingen uit de Ruhrstad doen mee. Tot en met 22 juni bieden ze een rijk programma: concerten, performances, dansvoorstellingen, discussies, lezingen en performances maken er deel van uit.

Bijzondere aandacht wordt besteed aan het muzikale werk van de veelzijdige Alma Mahler – een aspect dat tot nu toe weinig aandacht heeft gekregen vergeleken met haar signatuurrollen als salondame, femme fatale en muze van prominenten in de muziek-, kunst- en literatuurwereld. De getalenteerde pianiste componeerde inderdaad zeer veel, in ieder geval vóór haar huwelijk in 1902 met de 19 jaar oudere Gustav Mahler.

Hier komt het veelgeciteerde ‘componeerverbod’ ter sprake, dat in feite helemaal geen verbod was. Integendeel, Gustav Mahler (1860–1911) legde zijn kaarten open op tafel in de aanloop naar het huwelijk toen hij botweg vroeg: “... Denk je dat je een onmisbaar hoogtepunt van je bestaan ​​moet opgeven als je je muziek volledig opgeeft om de mijne te bezitten? . . ?” Haar antwoord was duidelijk – ten koste van het componeren: "Mijn enige wens is hem gelukkig te maken", schreef de bereidwillige verzaker. Ze geloofde dat vrouwen, volledig meegesleurd in de tijdgeest, niets konden bereiken op muzikaal gebied "omdat ze intellectuele diepgang en filosofische vorming misten."

Het is dan ook niet verwonderlijk dat Gustav Mahler, een lichtend voorbeeld van de late romantiek en de eerste van Alma's drie echtgenoten, ook een centrale rol speelt in het festival "Dubbelportretten". Hij dirigeerde immers zelf de première van zijn Zesde Symfonie in de Saalbau in Essen in 1906.

De tentoonstelling in Museum Folkwang is gecentreerd rond het door het museum zelf vervaardigde "Dubbelportret van Oskar Kokoschka en Alma Mahler" uit 1912. Er worden ongeveer dertig bruiklenen tentoongesteld. De geschiedenis van het museum is in ieder geval nauw verbonden met het vooraanstaande kunstenaarsechtpaar: al in 1910 presenteerde Folkwang-oprichter Karl Ernst Osthaus werken van Kokoschka in zijn museum in Hagen (in 1922 verhuisde het hoofdkantoor naar Essen). Het eerste portret dat hij van Alma Mahler maakte, werd in 1916 aan het museum geschonken, samen met een reeks tekeningen. Omdat zij met Bauhaus-oprichter Walter Gropius trouwde, leek het haar gepast om deze relikwieën van een vroegere passie uit het museum te verwijderen.

Toen haar huwelijk met Gropius vier jaar later strandde, vroeg ze Osthaus meteen om het schilderij terug. Het verzoek werd ingewilligd. Het portret, waarop Alma Mahler in de houding van de Mona Lisa en met een meisjesachtige Botticelli-look staat afgebeeld, vergezelde de geportretteerde in 1940 tijdens zijn ballingschap in Amerika. Het is nu teruggekeerd naar Essen, waar het door het Nationaal Museum voor Moderne Kunst in Tokio is uitgeleend.

Om conserveringsredenen worden twee belangrijke werken uit hun liefdesverhaal – en uit het expressionisme – uit 1913 over het algemeen uitgesloten van bruikleen: ten eerste het dansachtige “Double Act: Lovers” uit het Museum of Fine Arts Boston; aan de andere kant, “De Bruid van de Wind”, vandaag in het Kunstmuseum Basel. De uitdrukking “Zee van Passie” wordt vaak clichématig gebruikt, maar is eigenlijk wel toepasselijk om dit nachtelijke landschap in de Baai van Napels te karakteriseren. De kunstenaar en de slapende Alma, die vol vertrouwen tegen hem aan ligt, vormen de schijnbare rust van een stormachtig decor waarmee Kokoschka uiting gaf aan zijn onrustige gevoelsleven.

Kokoschka had “De Bruid van de Wind” in 1914 naar Hagen gestuurd om het te bekijken, met als doel het schilderij aan Osthaus te koop aan te bieden. Hij besloot van de aankoop af te zien. Waarschijnlijk de enige grote fout die hij als verzamelaar maakte. In Essen wordt deze leemte opgevuld door twee werken met het motief van de bruid van de wind (een tekening uit de Albertina en een van de waaiers). In dezelfde pikzwarte stijl ontstond kort daarna het ‘Stilleven met putto en konijn’, dat via het Kunsthaus Zürich in het Museum Folkwang terechtkwam.

Een geschilderde herdenkingstekst: het ‘droevige kind’ (Kokoschka) aan de linkerrand van de afbeelding verwijst naar de abortus. Het in het midden afgebeelde konijn, een traditioneel symbool voor vruchtbaarheid, is angstig afgebeeld. Hieronder ziet u de minnaar, geërotiseerd en gedemoniseerd als een kat. Ze keert zich af van hun kind en lijkt op de rand te staan ​​van een leven waarin geen ruimte meer is voor Kokoschka's hoop op een gezin.

In 1915 kwam er een einde aan de intieme relatie, maar dit had een artistiek vervolg dat nog meer aandacht trok dan de werken die Oskar Kokoschka in zijn liefdesstrijd creëerde. Nadat hij in militaire dienst was gevlucht en zwaargewond naar Dresden was teruggekeerd (hij werd in 1919 hoogleraar aan de kunstacademie aldaar), gaf hij in 1918 opdracht voor een levensgrote pop van Alma. Als bouwinstructies stuurde hij twaalf brieven en een geschilderd model naar poppenmaakster Hermine Moos uit München: het ondeugende "Staande vrouwelijke naakt" maakt deel uit van de Folkwang-tentoonstelling, evenals eigentijdse poppenparafrasen van de Zwitserse kunstenaar Denis Savary.

Het resultaat leidde tot bittere teleurstelling: "De buitenkant is van een ijsbeerbont, wat geschikt zou zijn voor een imitatie van een ruige bedspreibeer", schreef Kokoschka, die beweert de pop van zijn bekoelde gevoelens met rode wijn te hebben overgoten en te hebben onthoofd tijdens een nachtelijk feest in 1922. Niettemin diende de mislukte pop in 1919 als model voor zijn betoverend geschilderde "Vrouw in het blauw", die van de Staatsgalerie Stuttgart naar Essen kwam.

In het bij de tentoonstelling behorende boekje presenteren Bernadette Reinhold en Bernd W. Rieger goede argumenten tegen de conventionele – en voor de hand liggende – interpretatie van de pop als seksueel geladen fetisj, zo niet als seksspeeltje. Sterker nog, in 1918 had Alma Mahler haar magische aantrekkingskracht tot de kunstenaar al lang verloren. De productie van de pop getuigt meer van ‘een doelbewuste artistieke zelf-enscenering dan van een nooit eindigende obsessie met Alma Mahler’, aldus de catalogus. Seks verkoopt – Oskar Kokoschka maakte deze reclamespreuk al vroeg tot zijn motto, zodat zijn kunst besproken werd.

“Vrouw in het blauw – Oskar Kokoschka en Alma Mahler”, Museum Folkwang, Essen, tot 22 juni. Bij de tentoonstelling verschijnt de publicatie ‘Verzamelingsverhalen V: Dubbelportret van Oskar Kokoschka en Alma Mahler’. Informatie over het festival “Dubbelportretten”: www.doppelbildnisse.de.