Hitlers fotograaf: hoe Heinrich Hoffmann het officiële beeld van de Führer vormgaf

Fotograaf Heinrich Hoffmann stond een kwart eeuw lang dicht bij Adolf Hitler. Hij was daarmee misschien wel zijn langstzittende en meest loyale metgezel. Via hem ontmoette Hitler niet alleen Eva Braun, die begin jaren dertig in Hoffmanns fotostudio in München werkte en formeel tot het einde van de oorlog in 1945 bij hem in dienst bleef, maar ook zijn vaste lijfarts, Theo Morell.

Dat Hoffmann tot nu toe nauwelijks in de debatten over "Hitlers hofhouding" is verschenen, is vooral te danken aan de rol die hij zichzelf toedichtte. En aan zijn persoonlijkheid, die blijkbaar de nodige briljantie en frictie miste om op te vallen of aanstoot te geven in de door afgunst en jaloezie geteisterde omgeving van de Führer.

Historicus Sebastian Peters heeft niets te melden over conflicten of meningsverschillen met andere nazi-grootheden, die overigens alledaags waren. Dit ondanks het feit dat zijn circa 600 pagina's tellende biografie van Hoffmann een schoolvoorbeeld is van historische nauwgezetheid en oog voor detail.

Hoffmanns ontwikkeling tot een overtuigd nationaalsocialist en onvoorwaardelijke aanhanger van Hitler verliep vrij typisch. Net als een groot deel van de latere nationaalsocialistische leiding behoorde hij tot het nationalistische milieu in München in de jaren twintig. Hoffmann nam deel aan de "Hitlerputsch" van 1923, die een belangrijke rol speelde bij het vestigen van Hitlers inner circle. Niet als strijder, maar als fotograaf. De meeste bestaande foto's hiervan zijn van hem.

In de daaropvolgende jaren wijdde hij zijn vak vrijwel uitsluitend aan de NSDAP, waarvan hij vanaf 1920 lid was. Aanvankelijk was hij politiek actief als afgevaardigde in verschillende deelstaatparlementen, maar toen de nationaalsocialisten in 1933 aan de macht kwamen, gaf hij dit engagement abrupt op om zich volledig te wijden aan de taak de nieuwe rijkskanselier fotografisch in het juiste licht te zetten.

Dit ging gepaard met snel zakelijk succes. In 1934 leidde Hoffmann al een bedrijf in München met meer dan 100 werknemers, dat zich al snel ontwikkelde tot de grootste uitgever van geïllustreerde persen in het Duitse Rijk. Zijn Hitlerfoto's waren niet alleen officieel, maar werden ook miljoenen keren verkocht in de vorm van geïllustreerde boeken en zelfs sigarettenkaarten – in vriendschappelijke samenwerking met de tabaksfabrikant Reemtsma.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog breidde Hoffmann zich uit door heel Europa, met vestigingen van Parijs tot Riga. Hij en zijn staf volgden de Duitse veroveringen en invallen op de voet als "ingebedde journalisten". Hoffmann was mogelijk zelfs vooraf geïnformeerd over de Duitse inval in Oostenrijk en Polen; hij was in 1939 in Moskou met minister van Buitenlandse Zaken Von Ribbentrop voor de ondertekening van het Duits-Russische niet-aanvalsverdrag, inclusief een ontmoeting met Stalin.

Bovendien, zoals Peters ook uitgebreid bespreekt, wist Hoffmann zich te profileren als Hitlers persoonlijke kunstadviseur. Hij was actief betrokken bij de planning van het "Führermuseum" in Linz, dat echter nooit van de grond kwam. Hij gebruikte deze contacten ook voor zijn privékunstcollectie. Deze bestond deels uit geroofde kunst, en zelfs Goebbels was er onder de indruk van.

Het einde van het nationaalsocialisme betekende onvermijdelijk Hoffmanns ondergang. Na zijn internering in 1950 probeerde hij zijn werk te rechtvaardigen in diverse autobiografische geschriften. Hij beweerde dat zijn werk als fotograaf apolitiek was en dat hij en Hitler een langdurige vriendschap en een gedeelde interesse in artistieke thema's hadden.

Peters beschrijft Hoffmann als een vroege en toegewijde nationaalsocialist, antisemiet, vertrouweling en bewonderaar van Hitler, en een toegewijd propagandist die decennialang een belangrijke bijdrage leverde aan het officiële beeld van de dictator dat het publiek voor ogen had. Hij bleef onhandelbaar tot aan zijn dood in 1957.

Dit doet opvallend denken aan een veel prominentere nationaalsocialistische propagandist: Leni Riefenstahl. Terwijl Hoffmann aanvankelijk Duitsland en later heel Europa overspoelde met Hitlerfoto's, zorgde de regisseur voor de bijbehorende bewegende beelden. Een van de eerste geïllustreerde boeken die Hoffmann publiceerde na Hitlers machtsovername in 1933, "Triomf des Wils", droeg zelfs dezelfde titel als Riefenstahls beruchte documentatie van het partijcongres van Neurenberg in 1934.

Het is dan ook verrassend dat Leni Riefenstahl geen enkele rol speelt in Sebastian Peters' boek over Heinrich Hoffmann, afgezien van drie onbeduidende vermeldingen. Kende de twee, die zo'n grote invloed hadden op het officiële imago van de nazistaat, elkaar? Hoe beoordeelden ze elkaars werk en impact? Antwoorden op deze vragen worden in Sebastian Peters' boek tevergeefs gezocht. Los daarvan biedt het boek een waardevolle inkijk in het leven en werk van Hitlers persoonlijke fotograaf en de visuele propaganda van het "Derde Rijk".

Sebastian Peters: Hitlers fotograaf Heinrich Hoffmann. Een biografie. Wallstein-Verlag. Göttingen 2025, 624 blz., Fr. 47,90.