Han Kang, Nobelprijswinnaar literatuur: 'Ik wil niet stoppen met schrijven of dom worden'

Op het computerscherm zien we een heldere, luchtige kamer met een dakraam waardoor een intens wit licht naar beneden valt. Hieronder worden we begroet door een glimlachende Han Kang (Gwangju, 1970), de jongste Nobelprijswinnaar uit Zuid-Korea, die BOCAS een van haar eerste internationale interviews geeft nadat ze de prijs afgelopen december in Stockholm in ontvangst nam . Han Kang heeft verschillende banen gehad, hoewel ze al sinds haar veertiende weet dat ze schrijfster is, net als haar vader. “Toen ik een korte roman las waarin een scène werd beschreven die me raakte: het was nacht, er was een jongen op een treinstation, ze gooiden takken in een kampvuur en plotseling werd het vuur groter. Dat prachtig beschreven tafereel leek mij wel magie. Vanaf dat moment wilde ik op die manier kunnen vertellen.” Het is mooi om haar te zien glimlachen, want een van haar personages in The Greek Class, een Aziatische immigrant in Duitsland, vraagt ​​zich af "waarom je in Europa moet glimlachen als je een vreemdeling ziet."

De auteur van The Vegetarian — een verontrustend werk over een vrouw die stopt met het eten van vlees, wat haar tot een internationale cultschrijver maakte — wordt gekenmerkt door de polyfonie van vertellers, het belang van dromen, allegorieën en de veroordeling van de onderdrukking die het individu verplettert. Maar ze sluipt wat autobiografische elementen in haar fictie: in Imposible decir adiós, haar meest recente werk dat in het Spaans is gepubliceerd, waarin ze een bloedbad aanklaagt dat door de regering van haar land is aangericht, wijdt een van de hoofdpersonen zich aan het maken van video's, net als de zwager van 'de vegetariër', die videokunstenaar is... en net als Han zelf. "Ja, ik creëer graag op video", zegt ze. Ik heb er een opgenomen van 18 minuten en 30 seconden met dezelfde titel als de roman, waarin ik acteer met een andere bevriende auteur. We nemen een heel groot wit doek, het zachte doek dat gebruikt wordt om pasgeborenen in te wikkelen, we gaan naar de berg Hallasan, de hoogste berg van Korea, en dalen vandaar af naar het strand.

Jouw fictieschrijver in dat laatste werk is een beetje antisociaal, ze is jong maar schrijft haar testament meerdere keren, ze isoleert zich van de wereld en leeft op een manier waardoor haar partners haar verlaten, ze moet een studio huren om te werken en als ze 's avonds uitgaat, dwingt ze zichzelf om zich te gedragen zoals de rest van de wereld... Is dat jouw visie op schrijvers? “Nou… ik heb wel een privéleven, ik rijd in een kleine auto, ik winkel, ik kook, ik besteed niet al mijn tijd aan schrijven. Ik ben afgestudeerd aan de universiteit, heb gewerkt bij een uitgeverij, daarna bij een tijdschrift, was elf jaar lang hoogleraar en nu heb ik een boekwinkel in Seoul, die ik al zeven jaar run. Het is waar dat ik vroeger een tijdje alles heb laten liggen, omdat ik me wilde concentreren op het schrijven van een roman. Maar ik heb altijd een band met de maatschappij gehad, met ups en downs, maar over het algemeen vrij intens. En ik ben er nog steeds. De auteur van het einde van Human Acts en die later de hoofdrol speelde in Imposible to Say Goodbye heeft veel van mij weg, maar is niet 100 procent ik. Dat personage vormt een brug tussen realiteit en fictie. Lezers denken dat ik ben wie ik ben… en dat zorgt voor misverstanden. De nachtmerries, de dromen, de verlangens, de obsessie met het bloedbad, de reflecties op wat het leven is, die dingen zijn van mij, ja.” Ze zegt dat ik, nadat ik de Nobelprijs had gekregen, 'snel terugkeerde naar mijn normale leven, naar mijn routine, naar het thuis zijn bij mijn zoon. Ik wil geen druk, ik heb nog vele jaren te leven en ik wil niet stoppen met schrijven of dom worden. Met zo'n prijs heb je wel wat verplichtingen, maar die heb ik allemaal afgezegd en ben ik weer teruggekeerd naar mijn dagelijkse leven. Op 1 januari 2025 begon ik weer met schrijven. En ik heb niets anders nodig."

Ik ben thuis in Seoul. Wat u ziet, lijkt op natuurlijk licht dat binnenkomt, maar dat is het niet. Het is een zeer krachtige, witte lamp. Het is hier acht uur 's avonds. Ik heb net gegeten met mijn zoon, bij wie ik woon. Er gebeuren momenteel dingen met mij: net toen ze mij vanuit de Zweedse Academie belden om te vertellen dat ik de prijs had gewonnen.

Prachtig. Hij is een schrijver, hij is in de tachtig en hij publiceert nog steeds romans.

Wat zei hij tegen je toen je de Nobelprijs won?

“Ik ben trots op je, dochter.” Dat zei hij. Het beroep van romanschrijver heeft niet veel te bieden. Als kind waren we arm en moesten we vaak verhuizen. We hadden niet veel meubels, maar wel veel boeken. Het was alsof ik beschermd werd door boeken; Voor mij waren het net uitdijende wezens, want hun aantal nam elke week, elke maand toe. Ik heb op vijf verschillende basisscholen gezeten, maar ik kan me niet herinneren dat ik een trauma heb opgelopen. Dat komt omdat ik beschermd werd door de boeken waarmee ik moest leven. Elke keer dat ik van school wisselde, bracht ik de middagen thuis door met het lezen van boeken, totdat ik nieuwe vrienden had gemaakt. Het is dus een hele waardevolle herinnering.

Vijf van zijn boeken zijn in het Spaans vertaald, maar er zijn er ook in het Koreaans die nog niet verschenen zijn. Wat missen wij bij jou?

Ze missen mijn korte romans. Ik hoop dat jij ze in de toekomst ook kunt lezen. En ik heb ook gedichten geschreven, ik hoop dat ze ooit vertaald worden.

Haar meest recente roman, Imposible to Say Goodbye, begint met een schrijfster die nachtmerries heeft over het schrijven van haar laatste boek, over een bloedbad dat is aangericht door de regering van haar land. Het lijkt erop dat u hetzelfde hebt gedaan met uw vorige roman, Human Acts, over het bloedbad in Gwangju in 1980.

Zo is het. Het boek over Gwangju verscheen in mei 2014 en een maand later, in juni, begon ik weer last te krijgen van die steeds terugkerende nachtmerrie. Maar terwijl ik Human Acts schreef, had ik nog veel meer nachtmerries. Ik dacht dat dit er nog eentje was, een epiloog op de verhalen die met horror te maken hadden. De kleur en textuur van deze droom waren echter anders. Daarom heb ik het opgeschreven en dacht dat het het begin van een roman zou kunnen zijn.

Kun je die nachtmerrie beschrijven?

In mijn droom zag ik duizenden zwarte stammen, heel veel stammen, op de helling van een heuvel. Zoveel dat ik ze niet kon tellen. Ze waren licht gekanteld en hadden verschillende hoogtes, net als mensen. Voor mij leken het wel graven. Het sneeuwde. Ik stapte in het water, in plassen, en toen ik omkeek zag ik dat de horizon veranderde in de zee, die overstroomde. Het water begon te stijgen. Ik wilde de graven redden, met hun botten, maar ik had niet eens een schop. Ik begon te rennen en werd wakker toen het water tot aan mijn enkels kwam.

Dat is letterlijk het begin van Onmogelijk om afscheid te nemen.

Ja, mijn hoofdpersoon interpreteert het als een boodschap en gaat samen met zijn vriend Inseon aan de slag om een ​​kunstwerk te maken met 99 stammen die ze moeten planten. Negen is een onvolledig getal, het mist iets om naar een andere plek te gaan.

Het is verbazingwekkend hoe zijn echte dromen hem literair materiaal opleveren. Ik kan me voorstellen dat hij met een notitieboekje naast zich slaapt.

Nee nee. Ik heb niet altijd betekenisvolle dromen. Ik droom normaal, net als iedereen. Maar soms besef ik dat een droom een ​​diepere betekenis heeft. Het lijkt alsof hij mij iets wil vertellen. Iets belangrijks. Op dat moment, omdat het zo schokkend is en in mijn gedachten blijft hangen, sta ik op en moet ik het opschrijven.

Impossible to Say Goodbye gaat over het bloedbad op het eiland Jeju in 1948, waarbij 200.000 mensen door politieke machten werden vermoord. Dezelfde politieke macht die in 1980 duizenden mensen in zijn geboortestad vermoordde en het leger opdracht gaf om de mensen dood te schieten, het onderwerp van Human Acts. Voor de Colombiaanse lezer zijn dit weinig bekende feiten, maar hoe zit het met de Koreaanse lezer?

Veel mensen kennen de feiten over Gwangju. Maar niet de massale uitroeiing van het eiland Jeju; Die episode beslaat slechts één regel in onze geschiedenisboeken. Veel Koreanen hebben, nadat ze de roman hebben gelezen, echt begrepen wat er is gebeurd. In Colombia waren er ook dictaturen en oorlogen. In zijn land, net als in Korea, worden nog steeds lichamen gevonden en al die familieleden weten niet waar hun overleden grootouders zijn. Ik denk dat ze zich kunnen identificeren met het thema van ongenezen wonden. Na een bloedbad, waar het ook plaatsvond, zijn er altijd mensen voor wie het onmogelijk is om afscheid te nemen, om afscheid te nemen van hun dierbaren. Ze blijven zoeken naar de lichamen en botten van hun familie. Helaas is het iets universeels, het gebeurt overal ter wereld. Gwangju is geen Koreaanse stad, het is synoniem met Auschwitz, Bosnië, Nanjing, de massamoord op de indianen...

In Colombia waren er ook dictaturen en oorlogen. In zijn land, net als in Korea, worden nog steeds lichamen gevonden en al die familieleden weten niet waar hun overleden grootouders zijn.

Maar jij bent helemaal geen politiek romanschrijver.

Nee. Mijn generatie voelt niet langer de behoefte om haar werk te wijden aan politieke betrokkenheid, maar mijn doel is om het innerlijk van de mens te onderzoeken. Merk op dat er in The Vegetarian een vrouw is die haar lichaam afwerpt met de bedoeling om te integreren in het plantenrijk, en in The Greek Lesson is de hoofdpersoon haar spraakvermogen kwijtgeraakt omdat ze de gewelddadigheid van taal afwijst en haar spraakvermogen wil herstellen door middel van een dode taal. Het zijn gebaren van afwijzing waarmee men probeert waardigheid te herwinnen door middel van zelfdestructieve handelingen.

Welke impact had het bloedbad in Gwangju op u persoonlijk? Je was 9 of 10 jaar oud...

Ik was erg jong en mijn familie verhuisde slechts vier maanden voor het bloedbad naar Seoul, om andere redenen. Dankzij hen zijn we er ongeschonden uitgekomen. Mijn ouders voelden zich daardoor schuldig als overlevers. Als kind hoorde ik hier veel verhalen over en op een dag vond ik thuis een geheim boek met foto's van het bloedbad. Er stonden gruwelijke beelden in van massamoord en martelingen. Ik was in shock. Het was verschrikkelijk. Ik heb dit onderwerp altijd heel belangrijk gevonden, omdat het te maken heeft met de essentiële vragen over wat het betekent om mens te zijn. Mijn boeken gaan daarover: de aard van de mens, het instinct. Ik schreef Human Acts om de schok die ik voelde te verwerken. Ik begon de wreedheden te onderzoeken en kwam allerlei waardige mensen tegen, bijvoorbeeld mensen die niet schoten en zichzelf lieten doden. Ik hou niet van het woord slachtoffer, het betekent een zekere nederlaag. Maar ik denk niet dat ze verslagen waren, ze weigerden alleen om verslagen te worden. En daarom hebben ze ze gedood.

En hoe zit het met het eiland Jeju?

Het verhaal gaat als volgt: een vrouw in een ziekenhuis in Seoul vraagt ​​haar vriendin om naar Jeju te gaan om haar parkiet te voeren, zodat hij niet sterft. Om dat te doen, moet ze door een vreselijke sneeuwstorm heen. Omdat alles uit een droom ontstaat, verenigt de structuur van het verhaal tijd, geschiedenis, herinnering en zelfs het heden. Ik denk altijd dat geschiedenis niet alleen verleden is, maar ook heden.

In The Vegetarian is alles realistisch, maar toch heel verrassend. Maar in deze twee romans die gebaseerd zijn op echte historische gebeurtenissen, zien we paradoxaal genoeg juist meer fantastische elementen, zoals spoken of de zielen van de doden... Het lijkt wel 'magisch realisme'.

Geesten en zielen zijn twee heel verschillende dingen. Ik beschrijf graag op een natuurlijke manier onmogelijke scènes waarin de doden en de levenden elkaar ontmoeten. Denk bijvoorbeeld aan Dong-ho, de jongen die sterft in Gwangju en die vervolgens met de levenden praat, of zijn eigen lijk op straat bekijkt. Ook wordt hij door veel andere personages opgeroepen. In het geval van Impossible to Say Goodbye weten we niet wie er echt dood is en wie er nog leeft, maar ze praten met elkaar en de logica vertelt ons dat dat niet waar kan zijn, dat een van de twee er niet kan zijn. Sneeuw is het basiselement, het verenigt hemel en aarde, doden en levenden, werkelijkheid en fantasie. Ik beweeg door deze symbolen.

Zijn literatuur is in sensorisch opzicht zeer empathisch. Ik bedoel, wij lezers krijgen pijn in de botten van onze handen als we de martelscène met de pen zien; we zijn doodsbang als de schrijver verdwaalt in de sneeuwstorm; We zijn erg onder de indruk van de scène waarin de videokunstenaar de liefde met de vegetariër vastlegt... Ik bedoel, we kennen de verhaallijn uit zijn boek natuurlijk wel, maar er zitten veel sensaties en beelden in. Ik zou graag willen dat u mij een beetje uitlegt hoe dat werkt, hoe die intense sensaties worden opgeroepen bij iemand die een pagina leest die niets meer is dan papier. Ik moet bekennen dat ik, na de impact van sommige scènes, het boek even weg moest leggen en er later weer mee verder moest.

Als ik schrijf, denk ik aan aanraking.

Ik denk na over hoe ik de aanraking, de fysieke sensatie die ik zou ervaren als ik daar zou zijn, zou kunnen beschrijven; het sensorische is erg belangrijk. Als ik schrijf, gebruik ik mijn lichaam. Ik gebruik alle zintuiglijke details van het zicht, gehoor, reuk en smaak; Ik breng tederheid, warmte, kou en pijn over. Ik moet opmerken dat mijn hart sneller gaat kloppen en dat mijn lichaam voedsel en water nodig heeft. Ik loop en ren, ik voel de wind en de regen op mijn huid. Ik probeer die levendige gevoelens in mijn zinnen te verweven, zodat je kunt zien dat het bloed door mijn lichaam stroomt. Schrijven is het sturen van een elektrische stroom naar de lezer. En als ik voel dat deze stroom wordt doorgegeven, ben ik verbaasd en ontroerd.

In het geval van Onmogelijk om afscheid te nemen...

Daar moet ik mij herinneren welke sensatie en gevoelens ik had toen ik de sneeuw aanraakte. Ik moet het opnieuw voelen. Ik heb zeven jaar aan deze roman gewerkt en omdat we vier seizoenen hebben, was het niet altijd winter en dat was een probleem. Voor bepaalde scènes moest ik wachten tot het weer winter was, en als het begon te sneeuwen, ging ik naar buiten om de sneeuw te voelen. Het maakte niet uit wat ik deed, eten, werken, vergaderen... als het sneeuwde, stopte ik met alles en ging naar buiten om de sneeuw te voelen. En dan ging ik naar het bos, belde een taxi om me naar de berg bij mijn huis te brengen en daar begon ik op de sneeuw te stappen om te voelen hoe het is om erop te lopen; Ik raakte de sneeuw aan die zich op de takken van de bomen had verzameld, ik zag hoe het smolt, hoe lang het duurde, hoe het oploste, en dat allemaal uren, dagen, weken lang... En ik voelde ook dat elke sneeuwvlok zijn eigen gewicht had en dat de vochtigheidsgraad van de sneeuw ook anders is.

In The Vegetarian is er een vrouw die haar lichaam afwerpt met de bedoeling om te integreren in het plantenrijk, en in The Greek Class is de hoofdpersoon haar spraakvermogen kwijtgeraakt omdat ze de gewelddadigheid van taal afwijst en haar spraakvermogen wil herstellen door middel van een dode taal.

Maar wat er ook gebeurt, het zal gebeuren.

Ja, het was mij om het even, als ik thee zat te drinken met mijn vriendin, was het ongeluk; als het plotseling ging sneeuwen, ging ik naar buiten. Het was mijn veldwerk voor de roman. Het ging zo ver dat ik niet meer rustig van de sneeuwval kon genieten, terwijl ik er vanuit het raam naar keek. Toen ik het boek in het najaar van 2021 publiceerde, keek ik met veel plezier terug op die winter van 2021, omdat ik eindelijk thuis kon ontspannen en naar de sneeuw kon kijken, net als de rest van de wereld. Mijn vrienden, die heel geduldig zijn, bellen me op als het sneeuwt: “Ik herinner me je, Kang.” Die sneeuw heeft aanleiding gegeven tot een heel boek.

Natuurlijk maak je van sneeuw een bedreigend monster, een explosie van zuiverheid, een verdovend middel…

Grappig dat hij eerder tegen mij zei dat hij het boek even weg moest leggen. Want als ik schrijf, kan ik ook niet lang stilzitten. Ik schrijf ongeveer 30 tot 40 minuten en dan kan ik niet meer verder, mijn concentratie raakt op. Dan sta ik op, loop nog eens 30 of 40 minuten rond of doe wat huishoudelijk werk en ga dan weer schrijven. Ik schrijf kort en meerdere keren, in uitbarstingen.

Onder de scènes die in het geheugen gegrift staan, is er één die niets met geweld of sensualiteit te maken heeft, maar wel heel symbolisch is: in Actos humanos wordt het toneelstuk van een acteursgezelschap gecensureerd en ze voeren het toch op, maar bewegen hun lippen op het toneel, zonder de tekst uit te spreken. Hoe kwam dat bij je op?

Dat is gebeurd! De acteurs begonnen te acteren zonder iets te zeggen, ze lieten alleen wat gekreun horen. Tijdens de dictatuur moesten alle boeken, scripts en libretto's vooraf door een censor worden gecontroleerd. Er was een bedrijf dat vond dat het hele toneelstuk doorgestreept was. Ze konden geen enkele zin meer zeggen. Ze kwamen op het idee dat ze het zonder woorden konden uitbeelden, zonder de wet te overtreden. Het was iets dat indruk op mij maakte en daarom heb ik het in mijn roman opgenomen, hoewel de details van het verhaal en het toneelspel niets met de werkelijkheid te maken hebben.

Je personages zijn óf ziek, óf ze hebben migraine (zoals jij) óf ze hebben ernstigere ziekten, óf ze zijn gewond, bloeden of hebben psychische problemen. Het is bijna onmogelijk om gezond te zijn in deze wereld. Er zijn veel ziekenhuizen, gezondheidscentra… Wat vertelt u ons? Want soms lijkt het erop dat het asiel zich buiten de muren van deze centra bevindt, en niet op straat.

Ik geloof dat wij allemaal als mensen heel zwak geboren worden. En hetzelfde gebeurt als wij sterven: we zijn erg zwak. Laten we onszelf intussen niets wijsmaken: we komen nooit van deze constitutieve zwakte af; Alle mensen hebben die zwakke kant, min of meer verborgen of zichtbaar. En ik denk dat literatuur over dit thema moet gaan: de kwetsbaarheid van de mens. Mijn personages voelen zich met elkaar verbonden door hun pijn en hun kwetsbaarheid. Dat is wat hen verbindt. Het voelen van de pijn die je met anderen deelt. Ik geloof dat dit een van de bewijzen van liefde is: lijden opent je voor de ander. Het is alsof ik plotseling de betekenis van liefde heb ontdekt, en mijn romans zijn liefdesromans.

Ik ben snel teruggekeerd naar mijn normale leven, mijn routine, naar het thuis zijn bij mijn zoon. Ik wil geen druk, ik heb nog vele jaren te leven en ik wil niet stoppen met schrijven of dom worden. Met zo'n prijs heb je wel wat verplichtingen, maar die heb ik allemaal afgezegd.

Vooral The Greek Class, dat gezien kan worden als een romance tussen een stomme vrouw en een blinde man...

Ze praten allemaal over liefde, omdat ze over pijn praten. Liefhebben betekent het lijden van anderen, dat wat belangrijk voor je is, omarmen. Liefde maakt je empathisch. Wij lijden, ons lichaam lijdt, onze geest lijdt, maar door dit proces onderhouden we relaties met anderen en uiteindelijk hebben we lief. Ik denk dat dat is wat het betekent om een ​​relatie te hebben. Bijvoorbeeld de scène waarin Inseon zijn vingers afsnijdt terwijl hij in de werkplaats werkt.

Ze pakken de toppen van zijn vingers op die op de grond zijn gevallen en zetten ze in de operatiekamer weer vast. Om ze weer actief te maken en weer deel uit te laten maken van het geheel, moeten ze elke drie minuten pijnlijk geprikt worden, zodat de vinger gezond blijft. Dit is pure geneeskunde en laat zien dat we door lijden met elkaar in verbinding staan ​​en één worden.

Dit alles wordt bereikt door de personages te verweven met de natuur, zonder dat het extreme ideaalbeeld van het meisje in The Vegetarian wordt bereikt, dat vertrekt vanuit een vers van de dichter Yi Sang: 'Ik denk dat mensen planten moeten zijn'.

In Imposible decir adiós richt ik mij op de waterkringloop, die verdampt, verticaal naar de hemel stijgt en zich vervolgens horizontaal verplaatst, door de wind en de zee. Door deze lijnen kunnen we weten dat de aarde verenigd is. Wij zijn allemaal verenigd en met elkaar verbonden. Als ik schrijf, denk ik daar altijd aan: hoe we verbindingen kunnen opbouwen. Literatuur verenigt mensen die op verschillende plaatsen en in verschillende historische periodes leven, maar toch hetzelfde boek lezen.

Nog één vraag over de politieke situatie in Korea en de zelfcoup van afgelopen december.

Alles verandert voortdurend en heel snel. Ik heb nog steeds hoop dat de zaken zullen verbeteren. Op de dag dat de staat van beleg werd afgekondigd, op 3 december, waren er burgers die de doorgang van tanks met hun lichamen blokkeerden. Veel mensen mobiliseerden om een ​​herhaling van het verleden te voorkomen. Toen ik deze scènes zag, was ik diep ontroerd en hoopte ik dat alles goed zou komen. Ik kan niet zeggen dat de situatie nu goed is, maar wel behoorlijk complex, maar ik geloof nog steeds dat het opgelost zal worden.

Zijn meest opvallende boek is Blanco, een soort woordenboek met termen die verband houden met die kleur…

Eerst dacht ik alleen maar: 'Ik ga over witte dingen schrijven.' En toen dacht ik aan mijn oudere zus, die twee uur na haar geboorte overleed. Zonder zijn dood hadden mijn ouders toch zeker niet besloten mij te krijgen? In het eerste deel verschijnen er vanuit mijn gezichtspunt witte dingen. In het tweede geval leen ik mijn lichaam uit aan mijn dode zus, zodat zij mij de witte dingen kan vertellen die ze ziet. Maar mijn oudere zus en ik kunnen niet naast elkaar bestaan, want als de een er is, kan de ander er niet zijn. Daarom doen we in het derde deel de afscheidsceremonie. Dat is het boek.

In de wreedste of meest barbaarse scènes kun je schoonheid of nobele daden vinden. Kunt u de schoonheid die zelfs in de meest afschuwelijke dingen schuilt, verklaren?

Wij hebben twee kanten, een donkere en een lichte. Wij zijn in staat tot verschrikkelijke wreedheid en de grootste vrijgevigheid. Ik laat beide zien, maar ik loop altijd naar het licht toe, omdat ik leef. Dat doe ik niet omdat ik het wil, omdat ik een beslissing heb genomen, maar omdat het een kracht is die mij naar dat lichtende pad trekt. Dat is mijn thema: het brede spectrum van de mensheid, van het sublieme tot het brute, het hele spectrum. Toen ik drie maanden lang de gruwelijke documenten over Gwangju las, wankelde mijn vertrouwen in de mensheid. Ik voelde me gefrustreerd, kon niet doorgaan met schrijven en stond op het punt om alles op te geven. Maar ik vond het dagboek van een lid van de burgermilitie die, voordat hij stierf, schreef: “Oh God, waarom doorboort dit ding dat geweten heet mij en kwetst het mij zo erg? “Ik wil leven!” Ik zag dat dit de weg was: vooruitgang boeken in de richting van menselijke waardigheid. In mijn toekomstige werk zal ik dit pad blijven verkennen. Hoezeer ik ook met de duisternis en het lijden omga, ik ga altijd – zowel in mijn leven als in mijn romans – op zoek naar het licht.

Heb je de laatste tijd nog dromen gehad?

Ja. Ik droom er vaak van dat ik in de natuur ben, in het bos en dan in een prachtige gletsjer, omringd door bomen. Het is een heel aangename droom.

BOCAS MAGAZINE, EDITIE 147