Marshallplan voor de wetenschap: hoe Portugal in 5 jaar kan bouwen wat het al 25 jaar uitstelt

Portugal heeft geen extra patches nodig; het moet zijn model veranderen, de manier waarop het besluit, de financiën, de evaluatie en de rapportage regelt. In plaats van discussies over uitstervingen of fusies te heropenen, laten we beginnen met een simpele consensus: behoud wat werkt, repareer wat kapot is en voeg de ontbrekende instrumenten toe. Wat volgt is een implementatieplan voor vijf jaar, geïnspireerd door wat Europa en de Verenigde Staten al goed doen, zodat wetenschap plaatsvindt in het laboratorium, het ziekenhuis en het bedrijf, niet alleen op papier. Wat betreft de kosten van budgettaire onzekerheid: terwijl het publieke debat zich richt op het totale bedrag, weten de mensen ter plaatse dat het onderscheid tussen succes en mislukking de cadans is – het op tijd goedkeuren en betalen. Wanneer beslissingen, contracten en financiering maandenlang aanslepen, missen projecten hun kans, sluiten leveranciers krediet af en vervangen teams wetenschap door bureaucratie. Een gedisciplineerde aanpak van deadlines, beslissingen binnen 60 dagen, onmiddellijke contracten en regelmatige uitvoering, met automatische rente op achterstallige betalingen wanneer de overheid faalt, is meer waard dan een nieuw organigram. En bovenal is het meer waard dan het valse 'management' dat wetenschap als een kostenpost beschouwt. Goed management dient ontdekkingen, en reduceert ze niet tot een berekening van onmiddellijk rendement.

Het is niet zo dat wetenschap de antithese is van management en economie; het is dat het volgens andere regels werkt. Waar management voorspelbaarheid en directe KPI's (key performance indicators) nastreeft, werkt onderzoek met radicale onzekerheid, verwachte waarde en asymmetrische rendementen die jaren kunnen duren. Daarom hebben we een treasury nodig die op tijd betaalt en aankopen die werken – managementtools die geen meetgegevens opleggen aan ontdekkingen die de wetenschap verarmen en vertekenen. Goed management dient de wetenschap, en reduceert deze niet tot een businesscase .

Zonder betrouwbare tijdregistratie dekt de basisfinanciering nooit de werkelijke kosten van de wetenschap. We zijn gewend geraakt aan het financieren van projecten zonder de werkelijke indirecte kosten te dekken, en de gevolgen zijn duidelijk zichtbaar. Instellingen kampen chronisch met onderfinanciering, onderzoekers maken overhaaste uitgaven en apparatuur staat stil door gebrek aan onderhoud. Meerjarige programmacontracten voor onderzoekseenheden en een staatsbegroting met een reëel onderzoeksbudget voor universiteiten, met volledige kostenberekening en een voorspelbare lijn voor bediening en licht onderhoud, zijn geen luxe; ze vormen het absolute minimum om de productiviteit te stabiliseren, wat hard nodig is.

Daarom moet overheidsaanbesteding reagentia als reagentia behandelen, niet als meubilair. Het systeem dat ontworpen is voor stoelen en bakstenen werkt niet voor enzymen, antilichamen of sequencing – bederfelijke goederen die gevoelig zijn voor deadlines en batchvariaties. Een specifiek R&D-systeem, met nationale catalogi, referentiedeadlines, raamovereenkomsten en precommerciële instrumenten, vermindert downtime en rechtszaken en zorgt bovenal voor betere en tijdige inkoop. Maar infrastructuur draait niet alleen om budget en apparatuur. Het draait in de eerste plaats om mensen. Geavanceerde microscopie, dierenverblijven, cleanrooms, databeheer. Niets hiervan werkt zonder carrières voor technici en managers met passende roosters en mobiliteit tussen instellingen. Deze professionals behandelen als betaalde assistenten, vaak te vaak, op basis van groene bonnen, is miljoenen kostende machines veroordelen tot liefdadigheidsuren. Een nationaal programma voor gedeelde faciliteiten, met meerjarige financiering en toegang op afspraak in het hele land, voorkomt duplicatie, verhoogt de normen en bespaart middelen. Dezelfde logica geldt voor wetenschappelijk en klinisch talent. Het aantrekken en behouden van mensen is institutionele architectuur, geen catalogus. Carrières met tenure-track beoordelingen (6+2 jaar), echte mobiliteit zonder verlies van financiering en gekalibreerde externe evaluaties brengen ons dichter bij best practices. In de academische geneeskunde verbinden arts-onderzoekers met beschermde tijd de praktijk en de patiënt, en in een land dat zowel terugkeer als aankomst nastreeft, weegt een Science+ visum dat rekening houdt met diploma's, partners en fiscale voorspelbaarheid zwaarder dan welke campagne dan ook. En wanneer onderzoek de maatschappij wil bereiken, is contractuele duidelijkheid doorslaggevend dan kapitaal. Zonder standaardmodellen voor intellectueel eigendom, maximale onderhandelingsdeadlines en redelijke institutionele deelnamelimieten wordt technologieoverdracht een marathon van onzekerheid. Duidelijkheid beschermt uitvinders, instellingen en investeerders en vereist ook een betrouwbaar financieel kader, een fonds voor de eerste 18-24 weken na licentieverlening, registraties, kernteam, prototype en eerste klanten, om de kloof tussen ontdekking en product-/markttesten te overbruggen. Deze duidelijkheid wordt verder versterkt wanneer fiscale prikkels publieke en private belangen op elkaar afstemmen. Een co-promotionele belastingkorting (bedrijfsleven + academische wereld), met een basis- en een incrementele component, en verhogingen voor het midden- en kleinbedrijf en territoriale cohesie, kan investeringen vermenigvuldigen. De eerlijke tegenhanger is open science, evenredig aan het algemeen belang, met preregistratie, indien van toepassing, gedeponeerde data en code, en open access wanneer dit niet in strijd is met legitieme bescherming. Niets hiervan kan worden opgeschaald zonder operationeel vertrouwen in de data. De gezondheidszorg, energie en de oceaan bewijzen dit. Zonder datafiduciaire entiteiten en kluizen met gefedereerde toegang, auditing en risicomanagement, zitten we klem tussen het juridische "kan niet" en het administratieve "misschien". Deze sprong vereist helder bestuur, technische standaarden en een expliciet voordeel voor de burger. Het is minder retoriek en meer institutionele engineering.

En er zijn gebieden waar het zinvol is om te betalen voor resultaten. In plaats van steun te verspreiden, stemmen wetenschappelijke impactcontracten de financiering af op verifieerbare indicatoren, zoals eerdere diagnoses, energiebesparingen op campussen en de invoering van klinische protocollen die de resultaten in de praktijk verbeteren. Ze werken wanneer de maatregelen duidelijk en relevant zijn, met doelstellingen, externe audits en garantieverslagen. Ze vervangen verkennend onderzoek niet; ze vullen het aan waar vertaling mogelijk is.

Dit alles vereist een focus op implementatie; zonder onafhankelijke observatie debatteren we over percepties. Een Observatorium met een parlementair mandaat, realtime data en kwartaalrapportages – het wetenschappelijke equivalent van een "Raad voor Openbare Financiën" – biedt een gemeenschappelijke taal, discipline en toezicht. Transparantie is geen gimmick; het is wat beloftes omzet in een traject. Dit Marshallplan is geen manifest; het is een operationele routekaart voor de transformatie van de Portugese wetenschap in vijf jaar, met tijdschema's, meetmethoden en consequenties. Modernisering gaat niet over schrappen; het gaat erom de schatkist te laten werken, inkopen te leveren, data te leveren en mensen te behouden. We missen een operationeel contract met de wetenschap – een plan dat de schatkist behandelt als infrastructuur, technologie als een carrière, data als een fiduciair bezit en toepassing als een contract. Als we dit bereiken, zijn vijf jaar genoeg om verder te komen dan schaarstemanagement en toe te treden tot de groep van degenen die kennis opbouwen met een doel.

De keuze is politiek, de methode is technisch, en het is nu tijd om te beslissen. We zullen altijd beoordeeld worden op resultaten, niet op intenties, met een openbare agenda, jaarlijkse doelen en een onafhankelijke audit.