'Apocalypse Now': het verhaal achter de meest gewelddadige beelden uit de filmgeschiedenis

"We deden het ongeveer zoals de Amerikaanse soldaten in Vietnam deden", legde regisseur Francis Ford Coppola uit over de opnames van Apocalypse Now (1979) na de vertoning op het filmfestival van Cannes in Frankrijk.

"We zaten in de jungle. We waren met velen. We hadden toegang tot veel geld, veel uitrusting, en beetje bij beetje werden we gek."

De pers berichtte destijds over de moeizame productie van Coppola's brute, psychedelische epos, met financiële problemen, acteursvervangingen, gezondheidsproblemen en extreme weersomstandigheden.

Maar de ware omvang van de chaos werd pas duidelijk in 1991, met de release van de documentaire Francis Ford Coppola: A Filmmaker's Apocalypse .

De film was gebaseerd op uitgebreid beeldmateriaal geproduceerd tijdens de opnames door de vrouw van de regisseur, Eleanor Coppola (1936-2024). Het illustreert een productie van spectaculaire omvang, visie en ambitie, maar ook een productie van verwarring, getekend door drugsgebruik en vol schijnbaar onoverkomelijke tegenslagen.

Twee jonge regisseurs — Fax Bahr en George Hickenlooper (1963-2010) — kregen de opdracht om alle beelden, rol voor rol, te analyseren om de waanzin te begrijpen en het meeslepende verhaal van de productie van de film te vertellen.

De documentaire is inmiddels gerestaureerd in 4K en draait weer in de bioscopen in de Verenigde Staten en Europa.

Bahr herinnert zich nog goed de eerste dag dat hij de beelden van Eleanor Coppola zag. Deze waren meer dan tien jaar lang vergeten en vrijwel onaangeroerd gebleven.

"Er waren berichten die zeiden: 'O, er is veel onscherp materiaal'", vertelt hij aan de BBC. "Maar de rollen die we zagen waren buitengewoon."

"Gewoon prachtige beelden. Het was duidelijk dat ze alles wat er gebeurde uitgebreid had vastgelegd. Het was een echte goudmijn."

De lange lijst met problemen

Apocalypse Now is een vrije bewerking van de roman Heart of Darkness (Ed. Cia. de Bolso, 2008) van Joseph Conrad (1857-1924), oorspronkelijk gepubliceerd in 1899.

De film wordt gezien als een van de grootste werken uit de filmgeschiedenis, maar de productie ervan liep op verschillende momenten bijna spaak.

Toen de opnames in maart 1976 in de Filipijnen begonnen, was de bedoeling dat ze vijf maanden zouden duren. Uiteindelijk duurde het meer dan een jaar.

Coppola ontsloeg haar hoofdrolspeler, Harvey Keitel, al na enkele weken filmen. Hij werd vervangen door Martin Sheen, die tijdens de productie een hartaanval kreeg – bijna dodelijk.

Een tyfoon verwoestte dure sets volledig en sommige acteurs raakten besmet met parasieten. Anderen feestten en gebruikten drugs tijdens de opnames.

Marlon Brando (1924-2004) speelde kolonel Kurtz, die zonder toestemming van het leger op pad was. Maar de acteur verscheen met overgewicht en volledig onvoorbereid op de opnames, wat Coppola ertoe aanzette het einde van de film op zijn voorwaarden te herschrijven en te filmen.

Na verloop van tijd overschreed de film het budget ruimschoots. Coppola nam de financiering van de film zelf over – en zou geruïneerd zijn geweest als hij het geld niet had terugverdiend.

Eleanor Coppola schrijft in haar boek Notes on the Making of Apocalypse Now dat Coppola, zelfs nadat de opnames waren afgerond, tijdens de postproductie geloofde dat ze slechts 20% kans had om een levensvatbare film te maken met de resulterende beelden.

De documentaire toont een productie die de Vietnamoorlog (1955-1975) probeerde te reconstrueren. En in veel opzichten weerspiegelde het uiteindelijk veel van de gedragspatronen die onder gevechtssoldaten werden waargenomen.

De Nederlandse fotojournalist en oorlogsfotograaf Chas Gerretsen heeft de ervaring om deze vergelijking te maken. Hij bracht zes maanden door op de filmset en zijn bevindingen werden gebundeld in het boek Apocalypse Now : The Lost Photo Archive uit 2021.

"Vietnam was waanzinnig. Apocalypse Now was iets minder waanzinnig", vertelde Gerretsen aan de BBC.

De barre omstandigheden waren voor de meeste mensen die aan de film meewerkten, volkomen vreemd.

"Het team klaagde veel over de hitte, de vochtigheid, de hotelkamers, de bedwantsen en de muggen", zegt hij. "De modder – soms tot aan de knieën – was een echte uitdaging."

Damien Leake speelde een machinegeweerschutter in de film. Hij filmde drie weken en herinnert zich de fysieke omgeving ook als iets wat hij nog nooit eerder had gezien.

"Het eerste wat ik me herinner is dat ik uit het vliegtuig stapte en de vochtigheid voelde als een natte doek", vertelde hij aan de BBC. "Ik ben opgegroeid in New York en weet wat vochtigheid is, maar het was ongelooflijk."

Het drinkwater was niet geschikt voor consumptie, er klommen hagedissen op de wanden van de hut waar hij verbleef en het klimaat was bijbels, aldus hem.

"Het regende elke dag," herinnert Leake zich. "Het regende alsof het weer je kwaad maakte. Het regende pijpenstelen zoals ik nog nooit eerder had gezien."

Naarmate de productie vorderde, werd het voor het productieteam en de acteurs steeds moeilijker: ze kregen last van heimwee.

"Ze leken veel op de soldaten in Vietnam, die nooit van huis waren vertrokken en nergens verder waren gegaan dan Canada", herinnert Gerretsen zich. "Er waren veel mensen met heimwee."

"Een teamlid ging bijna elk weekend naar Manilla [de Filipijnse hoofdstad] – een rit van drie tot vier uur heen over een slechte weg. Hij verbleef in een hotelkamer met uitzicht op de luchthaven, alleen om de vluchten naar de Verenigde Staten te zien vertrekken."

Coppola's visie brokkelde steeds verder af naarmate de tijd verstreek. Hij kon niet goed beslissen over het einde van de film. Zozeer zelfs dat het einde van de film tot op de dag van vandaag varieert in de verschillende versies en bewerkingen.

"Ik noemde de film de idiodyssee", verklaarde Coppola destijds, zoals vastgelegd in de documentaire. "Geen van mijn hulpmiddelen, geen van mijn trucs, geen van mijn manieren van doen werkt voor dit einde."

Ik heb het zo vaak geprobeerd dat ik weet dat ik het niet kan. Het zou een grote overwinning zijn geweest als ik wist dat ik het niet kon. Ik kan het einde van deze film niet schrijven.

Maar de acteurs bleven blijkbaar trouw en toegewijd.

"De acteurs zouden voor Francis door het vuur gaan als dat nodig was", zegt Leake, "omdat hij ze zoveel vrijheid gaf en het gevoel gaf dat ze het [die scène/dat personage] zelf konden doen."

"Hij kneedde het vervolgens naar zijn zin. Meer kun je niet wensen."

Terwijl velen last hadden van heimwee, was Leake's ervaring anders. Hij herinnert zich zijn filmperiode als "de meest glorieuze drie weken van mijn leven".

"Ik ging eropuit en ontmoette de Filipino's, die ik aanbad," zegt hij. "Ik vond ze geweldig."

"Ik werd verliefd op een prachtig meisje, en als ik een grotere rol in de film had gehad, zou ik er waarschijnlijk nog steeds zijn. Ik vond het geweldig."

Het verhaal achter de schermen

Toen Bahr de beelden begon te bekijken, besefte hij wat een wonder de film zelf was.

"Ik wist dat het een enorme uitdaging was om die film te maken, maar alleen door je te verdiepen in de details van de opnames, kun je echt begrijpen met welke verschrikkelijke obstakels ze te maken kregen", aldus Bahr.

De taak om het verhaal achter het verhaal zelf te vertellen was een unieke uitdaging. Hij moest bijna 80 uur aan beeldmateriaal onderzoeken.

"De eerste versie van de documentaire duurde vierenhalf uur", herinnert Bahr zich, "omdat Ellie [Coppola] doorging met filmen nadat de productie was afgerond, en we een volledig postproductiehoofdstuk hadden [in de originele versie]."

Natuurlijk was er heel wat drama in dat proces, zelfs toen Coppola en zijn team de jungle verlieten en terugkeerden naar het comfort van de studio.

"Een van de redacteuren verstopte zich met de kopij in een hotelkamer", herinnert Bahr zich. "Niemand kon het vinden, en ze dachten dat het allemaal gestolen was."

"Vervolgens stuurde hij verbrande celluloids in enveloppen terug, met de mededeling: 'Ik doe de film weg, scène voor scène.' Ze werden er gewoon gek van."

Gelukkig werden de creatieve meningsverschillen die tot de breuk leidden, opgelost voordat er nog ergere schade ontstond.

Bahr herinnert zich het moment waarop hij hoorde dat de documentaire iets fundamenteels had ontdekt.

"Ellie's ontdekking van de audio-opnames van Francis was een eyeopener." Hij doelt hiermee op de audio-opnames die in de documentaire over scènes uit de film te zien zijn.

"Ellie was de enige persoon ter wereld die Francis op zo'n manier, van zo dichtbij en persoonlijk, kon vastleggen", aldus Bahr.

"Het brengt je in contact met een Amerikaanse meester in zijn meest intieme momenten. Het was een echte blik in het hart van creativiteit: zijn twijfels, zorgen, angsten en de manier waarop hij deze ideeën verwerkte. Het was ongelooflijk bijzonder."

Coppola gaf Bahr en Hickenlooper zijn zegen om met de beelden te doen wat ze wilden. Zijn enige opdracht was: wees eerlijk.

"Hij zei: 'Er zijn hier verschrikkelijke dingen gebeurd, maar als je het verhaal eerlijk vertelt, heb je mijn steun'", herinnert Bahr zich.

Zijn enige verzoek was dat de voice-over, ingesproken door een stemacteur, opnieuw door zijn vrouw zou worden ingesproken. Het was tenslotte haar materiaal, en in veel opzichten was het een verhaal gezien door haar ogen.

Deze laatste meesterzet zorgde ervoor dat de documentaire nog meer aanvoelde als een kijkje achter de schermen bij de opnames.

"De beste indruk die ik over de documentaire krijg, is dat het een noodzakelijk hulpmiddel is om Apocalypse Now te begrijpen", aldus Bahr.

Mensen zeggen: 'Ik heb Apocalypse Now gezien en vond hem geweldig, maar nadat ik jouw documentaire heb gezien, begrijp ik hem beter.' Dat is het grootste compliment dat ik kan krijgen.

Voor Bahr is Apocalypse Now volkomen uniek.

"Het was een unieke film in de geschiedenis van de cinematografie", zei hij. "Ik denk niet dat iemand ooit nog zoiets zal kunnen maken."

"Francis was niet alleen bereid zijn hele fortuin op de film te zetten, maar ook vanwege zijn ambitie. Ik bedoel, hij was bereid om naar de Filipijnen te gaan, Vietnam na te bootsen voor de crew en het hele bedrijf die ervaring te laten meemaken. Het was een briljante visie."

Voor Gerretsen zijn zijn ervaringen inmiddels bijna niet meer te onderscheiden van zijn herinneringen aan daadwerkelijke oorlogsgebieden.

"De explosies, de gekleurde rook, het urenlange wachten tot het toneel was gevormd - het is allemaal door elkaar gehusseld", legt hij uit.

Toen Guerretsen de voltooide film zag, was de impact groot.

"Het was verbazingwekkend hoe hij het allemaal weer tot leven bracht," zei hij. "Het was zonder twijfel een meesterwerk, maar ik heb het pas een paar jaar later opnieuw gezien."

"De oorlogen in Vietnam en Cambodja [1967-1975], en ook Apocalypse Now , blijven me bij, want de waanzin van de oorlog is nog steeds aanwezig."

Lees de originele versie van dit rapport (in het Engels) op de website van BBC Culture .