De dag dat de Franse geheime dienst een Greenpeace-schip tot zinken bracht uit protest tegen kernproeven in de Stille Oceaan

"Het was niet alleen een tastbaar schip, het droeg ook het ongrijpbare met zich mee: wat we ermee konden doen en de hoop die het met zich mee zou brengen... dat alles maakte deel uit van wat de Warrior was."

Zo beschreef de Nieuw-Zeelander Bunny McDiarmid in de BBC-documentaire Murder in the Pacific het Greenpeace-schip dat 40 jaar geleden, in 1985, werd aangevallen.

McDiarmid zou co-directeur van Greenpeace International worden, maar op dat moment was ze net bij de organisatie gekomen en was ze matroos op de bemanning van de Rainbow Warrior .

De inspiratie voor de naam van het schip komt van een profetie van de indianen die voorspelde dat de mensheid zich zou verenigen om de schatten van de aarde te beschermen: "Wanneer de wereld ziek is en sterft, zullen de mensen opstaan als krijgers van de regenboog..."

Beladen met al deze dromen en milieuactivisten van over de hele wereld, bevoer het schip sinds eind jaren 70 de oceanen.

De Rainbow Warrior hield vast aan de strategie van de NGO om schepen in te zetten bij protesten en campagnes, en nam ook deel aan acties om de zeehondenslachting te voorkomen en om walvisvloten uit Rusland en Japan te intimideren.

"Ze was een Noordzee-trawler, wat wil zeggen dat ze gebouwd was als een tank", aldus haar kapitein, Peter Willcox.

"Je kunt geen beter schip vinden om een stel gekke hippies de zee op te sturen."

Het had meerdere voordelen: de Rainbow Warrior fungeerde als vlaggenschip voor kleinere protestschepen die, als ze niet onder begeleiding waren, door grotere schepen geïntimideerd konden worden.

Bovendien kon het grote hoeveelheden goederen vervoeren, waardoor protestacties over langere periodes konden worden uitgevoerd.

Dankzij de communicatieapparatuur aan boord kon de bemanning via de radio contact houden met de buitenwereld en het laatste nieuws en foto's naar internationale persbureaus sturen.

Kernjaar

"1985 was ons jaar van protest tegen de kernproeven in de Stille Oceaan", herinnert Willcox zich.

De eerste operatie, genaamd "Operatie Exodus", had een ambitieus doel: de bevolking van Rongelap op de Marshalleilanden verplaatsen naar een ander eiland ongeveer 180 km verderop.

De Marshalleilanden waren het toneel van 67 nucleaire detonaties als onderdeel van Amerikaanse militaire testen tijdens de Koude Oorlog, tussen 1946 en 1958.

Op de atollen Bikini en Enewetak waren bommen tot ontploffing gebracht, waaronder een bom die 1100 keer groter was dan de atoombom op Hiroshima.

Hoewel Rongelap niet tot de zogenaamde "proefterreinen in de Stille Oceaan" behoorde, raakte het wel besmet door radioactieve neerslag.

Na jarenlang te hebben geleden onder de verschrikkelijke gevolgen en zonder succes te hebben geprobeerd gerechtigheid en hulp te krijgen, wendden de autoriteiten van het atol zich tot Greenpeace om meer bewustzijn te creëren over de plaatselijke situatie.

De groep kreeg ook de opdracht om ongeveer 350 mensen, hun vee en 100 ton aan bezittingen te vervoeren naar het eiland Mejatto, een boottocht van 14 uur verderop.

"Het was een gigantische operatie", herinnert Willcox zich, "die een menselijk gezicht gaf aan de nucleaire kwestie", merkte McDiarmid op.

Nadat het transport was voltooid, voer de bemanning naar Auckland, Nieuw-Zeeland, om bij te tanken en vervolgens te protesteren tegen de kernproeven op Moruroa Atoll in de Stille Zuidzee.

De Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk waren destijds al gestopt met het tot ontploffing brengen van atoombommen in die regio, maar Frankrijk weigerde dit te doen en bagatelliseerde de risico's.

"Wij dachten: als het zo veilig is [om deze tests uit te voeren], doe ze dan in Parijs of Washington D.C., maar laat kleine landen of ontwikkelingslanden niet je testgebieden zijn", legde Willcox uit in het BBC-programma Witness History .

De dag ervoor

Het plan was om op 11 juli te vertrekken naar Frans-Polynesië, zodat de Rainbow Warrior een vloot schepen naar de testlocatie kon leiden. Het doel was om de schepen te verstoren en zo internationale aandacht te trekken.

"Het was een militaire basis met beperkte toegang, dus we waren erop voorbereid dat we gearresteerd zouden worden", legt McDiarmid uit.

"Maar we konden foto's maken, ze publiceren en uitleggen wat er gebeurde. Daarmee stimuleerden we de oppositie die we wereldwijd probeerden te mobiliseren en die ons aanzette tot verdere nucleaire ontwapening."

Aangemeerd in de haven van Auckland op de avond van 10 juli heerste er een uitgelaten stemming. De bemanning van de Rainbow Warrior vierde de verjaardag van de campagneleider en deelde hun enthousiasme over de reis door de Stille Zuidzee.

"We keken er echt naar uit om eropuit te trekken en de wereld te veranderen", aldus Willcox.

"Soms vinden veranderingen plaats wanneer je ze het minst verwacht", aldus McDiarmid.

Zij en haar vriend bleven bij haar ouders logeren; andere groepsleden zetten het feest voort in de stad.

Willcox ging rond 23.00 uur naar bed.

Opeens begon het schip hevig te schommelen.

"Mijn eerste gedachte was: 'Hebben we iemand aangereden? Is dit mijn schuld?'"

"Ik keek door de patrijspoort aan de boeg. Ik kon de lichten van de dok zien, wat betekende dat we ermee verbonden waren."

Ik ging weer liggen, opgelucht. En toen besefte ik dat de generatoren waren uitgevallen. Er was iets mis.

Willcox stond op en liep naar de machinekamer, waar hij ingenieur Davey Edward aantrof, "die daar vol ongeloof stond en zei: 'Het is voorbij. Het is voorbij', terwijl hij het water zag stijgen."

De kapitein begreep niet wat er gebeurd was, maar realiseerde zich dat het gebied waar veel mensen verbleven, onder water stond.

"Ik liep naar de trap en zag beneden dat Martini (Gotje), de eerste stuurman, er was. Hij had iedereen al naar boven gebracht.

En toen was er de tweede explosie. Het hele schip sprong.

Toen werd ik bang. Ik dacht: 'Er gebeurt iets heel ergs', en ik begon te schreeuwen: 'Verlaat het schip!'

Van buitenaf zagen ze de Rainbow Warrior zinken.

"Als kapitein is de veiligheid van de bemanning onze grootste zorg."

"Bij de pier zag ik dat Hanne (Sorensen, een Deense ingenieur) en Fernando (Pereira, een Portugese fotograaf) verdwenen waren."

Willcox maakte zich geen zorgen om Fernando, want hij ging altijd naar de stad. Maar Hanne verliet 's nachts nooit het schip.

"We schenen met een schijnwerper in de machinekamer en alles wat we zagen was dik, vettig, zwart water.

"Ik dacht dat de kans dat ik erin zou springen en iemand zou redden, niet erg groot zou zijn. Ik durfde het niet."

"Ik wou dat ik het had geprobeerd, maar dat heb ik niet gedaan."

De realiteit weergeven

Kort daarna arriveerde de politie en bracht de bemanning naar het politiebureau, dat aan de overkant van de straat van de pier lag.

Hanne was er ook, ze was gaan wandelen.

"Ik heb me nog nooit zo opgelucht gevoeld. Ik omhelsde haar, en toen kwam Davey naar me toe en zei: 'Fernando is beneden.'

"Hij is die avond niet naar de stad gegaan."

Politieduikers probeerden hem te zoeken, maar konden de plek waar ze dachten dat hij was, niet bereiken.

Drie uur later slaagde het duikteam van de marine erin.

Ze vonden Fernando dood in zijn hut.

"Het was allemaal zo onwerkelijk destijds", herinnert Willcox zich.

"Ik was verbijsterd."

"We konden niet geloven dat dit was gebeurd. We hadden een van onze eigen mensen verloren, zonder te weten waarom of hoe," zei McDiarmid, die ter plaatse ging zodra hij het nieuws hoorde.

De Portugees Fernando Pereira, die onlangs 35 was geworden, was freelance fotograaf en woonde in Nederland met zijn vrouw en twee kinderen, Marelle en Paul.

Hij sloot zich aan bij de bemanning van de Rainbow Warrior om de realiteit van de kernproeven vast te leggen en aan de wereld te laten zien.

Na verloop van tijd werd duidelijk dat de tweede explosie, die het schip vlak voor middernacht deed schudden, ervoor had gezorgd dat hij bewusteloos op het benedendek lag. Het schip zonk snel en hij verdronk.

Maar die nacht begreep niemand wat er gebeurd was.

'Een ernstig misdrijf'

De volgende ochtend probeerde iedereen zich af te vragen wat er gebeurd zou kunnen zijn.

"De politie dacht in eerste instantie dat er sprake was van een gasexplosie aan boord van het schip", aldus rechercheur Chris Martin van de politie van Auckland.

"In de vroege ochtenduren konden we de schade aan het schip zien en werd het duidelijk dat het niet zomaar een gasexplosie was."

Iemand had bommen geplaatst op de romp en de schroef van het schip.

Het schip was opzettelijk vernietigd.

"Het was een ernstig misdrijf."

En aangezien er een dodelijk slachtoffer was gevallen, was het moord.

"We begonnen ons te realiseren hoe ernstig het was", herinnert de rechercheur zich.

"Wij waren een klein land in de Stille Zuidzee. Zo'n misdaad hadden we nog nooit gezien. Het was gewoon enorm."

"Ze waren erg nerveus," merkte Willcox op. "Zulke dingen gebeuren gewoon niet in Nieuw-Zeeland."

"We hebben moord gepleegd. We hebben een ernstig misdrijf gepleegd. We hebben de betrokkenheid bij politiek terrorisme", verklaarde de toenmalige premier David Lange.

"Als land hebben we een dringende behoefte om dit te onderzoeken. De Nieuw-Zeelandse politie doet dit effectief en zal daarvoor alle benodigde middelen krijgen."

Het onderzoeksteam werd indien nodig uitgebreid.

De vraag was waar te beginnen.

Vernietig de geest

Direct na het incident had de bemanning van de Rainbow Warrior geen idee wie hen had neergeschoten. De lijst met vijanden die Greenpeace in de loop der jaren heeft gemaakt is lang, en die was toen al lang.

1985 was echter het jaar waarin de groep besloot zich specifiek op de nucleaire kwestie te richten.

Van alle campagnes van Greenpeace had deze misschien wel de meest politieke connotatie, vanwege de Koude Oorlog.

Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog opereerden ze vanuit de overtuiging dat vrede met geweld werd gehandhaafd. En dat geweld was atomair.

De VS en de Sovjet-Unie garandeerden dat ze evenveel vernietigingskracht zouden hebben. Ze beschermden elkaar volgens het principe van 'wederzijds gegarandeerde vernietiging' (elke aanval van een van beide partijen zou resulteren in de totale vernietiging van beide partijen).

Ook de theorie van afschrikking won aan populariteit: een zwakkere kernmacht met een enorme vernietigingskracht kon voorkomen dat een sterkere tegenstander haar aanviel.

Vanuit dit perspectief was elk succes van Greenpeace in de campagne tegen kernwapens een overwinning voor de vijand van het betrokken land.

Het probleem was dat maatregelen tegen de organisatie, zelfs juridische, vaak alleen maar meer negatieve publiciteit voor het doelwit van de protesten opleverden en juist steun voor de zaak aanwakkerden.

Om een of andere reden probeerde iemand hen echter met geweld tegen te houden.

"Als ze denken dat ze ons kunnen stoppen, dan hebben ze het mis", zei Martini destijds.

"Omdat je mensen kunt doden, kun je schepen tot zinken brengen, maar je kunt de geest niet vernietigen. En de geest van de 'krijger' leeft voort."

Operatie Satanique

De politie van Auckland had meer nodig dan alleen hypotheses; ze hadden ook aanwijzingen nodig.

En de Nieuw-Zeelanders wilden maar al te graag helpen.

Het publiek verstrekte zo ijverig informatie dat een echtpaar uit Zwitserland dat beweerde net getrouwd te zijn, al snel werd gearresteerd.

Het waren in feite majoor Alain Mafart en kapitein Dominique Prieur, Franse geheim agenten.

Parijs ontkende aanvankelijk elke betrokkenheid bij de ramp, die de naam Opération Satanique ("satanische operatie") kreeg, en beschreef het als een "terroristische aanslag".

Onder druk startte de regering van François Mitterrand een onderzoek dat tot de conclusie kwam dat de geheime agenten niets anders hadden gedaan dan Greenpeace bespioneren.

In Nieuw-Zeeland ontdekte de politie geleidelijk bewijsmateriaal dat er sprake was van een zeer georganiseerde operatie, waarbij meer dan tien agenten van de Franse inlichtingendienst, de Direction Générale de la Sécurité Extérieure (DGSE), betrokken waren.

In Frankrijk escaleerde het schandaal toen de media nieuwe beschuldigingen publiceerden over Franse betrokkenheid.

De Franse minister van Defensie, Charles Hernu, werd gedwongen af te treden en het hoofd van de DGSE, Pierre Lacoste, werd ontslagen.

Op 22 september 1985 gaf de Franse premier Laurent Fabius een televisietoespraak waarin hij onthulde dat Franse agenten de Rainbow Warrior hadden gebombardeerd en dat ze dat in opdracht hadden gedaan.

'Het moet tot zinken worden gebracht'

Mafart en Prieur, de enige twee gearresteerde deelnemers, werden veroordeeld tot 10 jaar gevangenisstraf, tot grote ontsteltenis van velen. Dit was mogelijk dankzij een afspraak voorafgaand aan het proces: ze zouden schuldig pleiten als de aanklacht zou worden teruggebracht tot doodslag.

Twee jaar later werden ze gerepatrieerd en "werden bij aankomst in Frankrijk als helden ontvangen", herinnert McDiarmid zich.

"Het was allemaal heel triest. Er was geen gerechtigheid voor Fernando, noch voor zijn familie. Ik vergeef deze kerels niet. Ze hebben één persoon vermoord en gelukkig hebben ze niet meer mensen kwaad gedaan."

"En waarvoor?"

Deze vraag zou drie decennia later gedeeltelijk beantwoord worden door een van de agenten van de Franse website voor onderzoeksjournalistiek Mediapart.

Jean-Luc Kister bleek een van de twee DGSE-duikers te zijn die de explosieven op de Rainbow Warrior plaatsten.

"Wij zijn geen koelbloedige moordenaars. Mijn geweten zegt me dat ik mijn excuses moet aanbieden en mezelf moet uitleggen", verklaarde hij, toen hij er in 2015 voor het eerst over sprak.

Hij zei dat de agenten, toen ze het bevel ontvingen en wisten dat het om een Greenpeace-protest ging, alternatieve, minder drastische voorstellen aan de autoriteiten in Parijs presenteerden, maar dat deze werden afgewezen.

De Franse regering beschouwde haar kernproefprogramma als essentieel voor de Franse veiligheid.

"Er was een bereidheid aan de top om te zeggen: 'Nee, nee, dit moet definitief stoppen, we moeten veel radicalere maatregelen nemen. We moeten het laten zinken.' En het is simpel: om een schip te laten zinken, moet je er een gat in slaan, en dat brengt risico's met zich mee," zei Kister.

Later zei hij in een interview met de Nieuw-Zeelandse zender TVNZ dat het "was alsof je bokshandschoenen gebruikte om een mug te doden."

"Wij moesten het bevel opvolgen, wij waren soldaten."

"Maar het was een oneerlijke, geheime operatie, uitgevoerd in een geallieerd, vriendelijk en vreedzaam land", zei hij, eraan toevoegend dat hij de missie als een "enorme mislukking" beschouwde.

'Je kunt een regenboog niet laten zinken'

Het zinken van de Rainbow Warrior kon de protesten op het Moruroa Atoll niet onderdrukken.

De actiegroep stuurde niet alleen een ander groot schip, de Greenpeace, om het protest te leiden, maar kreeg ook wereldwijde sympathie en creëerde bewustzijn over de kwestie van kernproeven.

In tegenstelling tot wat de Fransen wilden, zorgde de aanval op de Rainbow Warrior ervoor dat Greenpeace van een groep demonstranten uitgroeide tot een van de grootste milieuorganisaties ter wereld.

In 1987 betaalde Frankrijk onder internationale druk een schadevergoeding van 8,2 miljoen dollar aan de NGO. Hiermee kon een ander schip, de Rainbow Warrior II , worden gefinancierd.

Dat jaar werd de Rainbow Warrior gesleept en tot zinken gebracht in de baai van Matauri.

Frankrijk betaalde ook een onbekend bedrag aan de familie Pereira. Maar Frankrijk bleef kernproeven uitvoeren in de Stille Zuidzee tot het in 1998 het internationale verdrag over een verbod op kernproeven ratificeerde.

Tot dan toe waren er 193 tests uitgevoerd op de Polynesische eilanden Moruroa en Fangataufa.

In 1995, toen de Rainbow Warrior II een ander protest leidde, werd hij al eerder door Franse commando's benaderd.

Toen Greenpeace-activisten naar hun naam werd gevraagd, noemden ze er maar één: Fernando Pereira.