Het uitoefenen van het stemrecht in een land met ongelijkheid

Ik woon in een land waar een groot deel van de burgers zich zorgen maakt over hun persoonlijke financiën (ongeveer de helft, volgens een recent onderzoek van Doutor Finanças). In een land waar, volgens de jaarlijkse DECO PROteste-enquête van 2023, de overgrote meerderheid (75%) van de bijna zevenduizend respondenten aangaf moeite te hebben met het betalen van hun rekeningen. Daaronder vallen allereerst de woonlasten, die een onbetwistbaar recht zouden moeten zijn voor iedereen, en ten tweede de voedselkosten. Met andere woorden, de meeste Portugezen maken zich constant zorgen over de mogelijkheid dat ze hun huisvesting niet kunnen betalen en het risico lopen op straat te belanden en geen geld te hebben om te eten!

Ik woon in een land met gemiddelde salarissen onder het gemiddelde van de Europese Unie en waar het salaris van een senior technicus aan het begin van zijn carrière, recent bijgewerkt (TRU-niveau 16: 1442,57), laag lijkt voor iemand die alleen de kosten van huisvesting en andere uitgaven betaalt, om nog maar te zwijgen van degenen die het minimumloon verdienen, namelijk € 870, als we kijken naar de gemiddelde huurprijs in de regio's Lissabon, Porto, Faro en Setúbal, waar het extreem moeilijk is om huren onder de € 700 te vinden, in sommige gemeenten zelfs onder de € 800. Sterker nog, de huizenprijzen zijn de afgelopen tien jaar gestaag gestegen en voor april 2025 schat Idealista een gemiddelde huurprijs in Portugal van € 16,9/m², +5,1% ten opzichte van april 2024. Voor Lissabon is de waarde € 20,6/m², voor Porto € 15,9/m², voor Faro € 15,3/m² en voor Setúbal € 13,8/m². Het is niet altijd zo geweest. De situatie verslechterde steeds verder, totdat het onhoudbaar werd.

En natuurlijk neemt de financiële stress aanzienlijk toe bij een lager inkomen, en financiële angst heeft uiteindelijk een negatieve invloed op de algehele gezondheid. Gezondheid is ook een van de grootste zorgen voor de Portugezen: 36% van de burgers maakt zich zorgen over hun zorgkosten (volgens gegevens uit de jaarlijkse enquête van DECO PROteste uit 2023). Ik woon in een land met zorgwekkende statistieken over de geestelijke gezondheid: 22% van de bevolking leed in 2019 aan een psychische stoornis, een percentage hoger dan het EU-gemiddelde van 16,7%. Ook het gebruik van psychotrope geneesmiddelen in Portugal is de afgelopen jaren toegenomen, met hogere cijfers dan in de meeste andere EU-landen. (1)

Ik woon in een land waar veel professionals uit de gezondheidszorg emigreren op zoek naar betere salarissen en arbeidsomstandigheden, waar vacatures in de NHS onvervuld blijven, maar waar sommige artsen wel € 400.000 kunnen verdienen op tien zaterdagen!

Ik woon in een land waar veel is geïnvesteerd in onderwijs en kwalificaties voor professionals, maar waar een groot deel van de wetenschappelijke onderzoekers en docenten in het hoger onderwijs, met doctorale en postdoctorale kwalificaties, gedwongen is te emigreren of van beroep te veranderen, gezien de extreem onzekere arbeidsvoorwaarden in de sector, zonder dat er haalbare alternatieven zijn voor werk in Portugal.

Ik woon in een land waar steeds meer studenten de openbare hogescholen verlaten na het eerste jaar van hun studie. Dit is een recente maar zorgwekkende trend , die mogelijk verband houdt met het gebrek aan huisvesting in het binnenland of met financiële problemen. Er moet echter meer onderzoek worden gedaan om de oorzaken ervan te begrijpen.

Ik woon in een land waar sommige beroepen – die ooit gerespecteerd werden – zo gedevalueerd zijn en zo'n hoog burn-outpercentage met zich meebrengen dat niemand ze nog wil uitoefenen, zoals leraar in het basis- en voortgezet onderwijs. Anderen gaan dezelfde kant op, met steeds lagere salarissen en minder maatschappelijke status.

Ik woon in een land waar de zorgen over de veiligheid toenemen (een van de favoriete onderwerpen van rechts-radicalen) en het is niet langer mogelijk om te verbergen dat er in Portugal een groeiende aanwezigheid is van internationale criminele netwerken en dat ons land fungeert als toegangspoort voor drugs naar Europa.3 Het Annual Internal Security Report 2024 – RASI erkent zelfs dat “het nationale grondgebied een relevant punt blijft voor de strategieën van transnationale criminele organisaties, zowel voor de ontwikkeling van directe criminele activiteiten als als een ruimte om zich terug te trekken” (p. 31).

Deze problemen ontstonden niet van de ene op de andere dag. Ze waren het gevolg van beleid van opeenvolgende regeringen dat er op zijn minst niets aan deed. De recente verkiezingsuitslag en de gestage groei van de Chega-partij moeten worden gezien als een teken van de enorme onvrede onder burgers over de stijgende kosten van levensonderhoud en de sociale ongelijkheid, waar noch links noch rechts een antwoord op heeft kunnen vinden.

Ik heb niet op Chega gestemd, en zou er ook niet op stemmen, maar dat is niet het probleem. Waar het om gaat, is het begrijpen wat een stem op Chega kan betekenen, en we weten dat deze stemmen uit verschillende politieke achtergronden kwamen. Ik denk dat wat hen verenigt een enorme ontevredenheid is over de sociaaleconomische situatie van het land en over de politieke mainstream . Dit zijn gevoelens van onmacht, onrecht en zelfs wanhoop en verlating van de kant van de burgers, voelbaar voor iedereen die de moeite neemt om te luisteren, wat ertoe heeft geleid dat een groot deel van de kiezers op een "anti-systeem"-partij heeft gestemd, waarvan de populistische retoriek belooft een verschil te maken ten opzichte van de politieke mainstream . De stem op Chega is een manifestatie van deze enorme ontevredenheid.

Het klopt dat de groei van populistische en radicaal-rechtse partijen niet beperkt blijft tot Portugal. Deze uiting van ontevredenheid is wijdverspreider en toont de groeiende sociale ongelijkheid en de uitholling van de meest fundamentele sociale rechten, zoals huisvesting, gezondheidszorg, onderwijs en fatsoenlijk werk, en ja, ook veiligheid, op Europees niveau. Het toont vooral ontevredenheid over de manier waarop de politieke mainstream deze ernstige problemen aanpakt. In die zin is stemmen op Chega meer kritiek op het systeem dan een anti-systeem en antidemocratische stem.

(1)OESO/Europees Observatorium voor Gezondheidssystemen en -beleid (2023), Portugal: Landenprofiel van de gezondheidszorg 2023, State of Health in the EU, OECD Publishing, Parijs/Europees Observatorium voor Gezondheidssystemen en -beleid, Brussel.