Szkoły Edukacji Artystycznej Specjalistycznej

W kilku regionach kraju obecność wyspecjalizowanej szkoły edukacji artystycznej nadal stanowi jeden z nielicznych sposobów na regularny dostęp do wymagających i różnorodnych doświadczeń kulturalnych. Tam, gdzie brakuje spójnej sieci programowej promowanej przez teatry, gminy lub agencje prywatne, szkoły te nieustannie zapewniają mieszkańcom kontakt z praktykami artystycznymi, które w przeciwnym razie byłyby nieobecne w codziennym życiu społeczności. W innych kontekstach, gdzie oferta kulturalna stała się już bardziej zróżnicowana i regularna, nie jest to niczym niezwykłym, właśnie dlatego, że ciągła działalność szkół EAE na przestrzeni lat stworzyła nawyki, struktury, partnerstwa i publiczność, które umożliwiły tę zmianę. Koncerty, recitale i występy promowane przez uczniów, nauczycieli lub zaproszonych artystów stały się częścią lokalnej agendy i angażują różnorodną publiczność – rodziny, sąsiadów, dzieci ze szkół publicznych, seniorów z instytucji społecznych i wielu innych mieszkańców, którzy bezpośrednio lub pośrednio stali się częścią symbolicznej i fizycznej przestrzeni szkoły jako miejsca dostępnej i wysokiej jakości kultury.

Rola ta została podkreślona w niezależnych badaniach, takich jak Raport Oceny Edukacji Artystycznej, koordynowany przez Domingosa Fernandesa (obecnie przewodniczącego Rady Edukacji Narodowej) i opublikowany w 2007 roku. Choć nieaktualne, badanie to nadal oferuje aktualne i istotne zrozumienie sektora. Stwierdza ono, że szkoły „pełnią również bardzo ważną funkcję kulturalną, promując dostęp znacznej liczby uczniów i ich rodzin do doświadczeń kulturalnych o wysokiej wartości kształcącej i artystycznej”. Dokument pokazuje również, że dla wielu uczniów i społeczności szkoły te stanowią „jedyny kontekst bezpośredniego kontaktu ze sztuką i kulturą, ze wszystkim, co reprezentują pod względem intelektualnej otwartości, wrażliwości estetycznej i obywatelstwa”.

Regularne koncerty i recitale wprowadzają kulturowy rytm do życia społeczności. W miejscach, gdzie program artystyczny jest skąpy lub nie istnieje, wydarzenia te stają się stałym elementem zbiorowego kalendarza. Ludzie wiedzą, że w szkole grana jest muzyka na żywo, że regularnie odbywają się tam zajęcia artystyczne i zaczynają kojarzyć to miejsce z miejscem, do którego warto wracać. Stopniowo koncerty przestają być postrzegane jako wyjątkowe wydarzenia, stając się częścią codziennego życia rodzin, uczniów i innych mieszkańców.

Programy szkół EAE obejmują zróżnicowany repertuar, od tradycji historycznych i popularnych po twórczość współczesną, ze szczególnym uwzględnieniem dzieł portugalskich kompozytorów oraz projektów realizowanych we współpracy z artystami-rezydentami. Wiele z tych prezentacji ma charakter multidyscyplinarny lub zawiera elementy pedagogiczne, mające na celu zaangażowanie publiczności mniej zaznajomionej z tymi praktykami. Zaangażowanie uczniów w planowanie i realizację tych koncertów pomaga wzmocnić ich zaangażowanie artystyczne i poszerzyć edukacyjny wpływ szkoły, wykraczając daleko poza zajęcia w klasie.

Inicjatywa ta opiera się na dogłębnym zrozumieniu terenu, grupy docelowej i lokalnej dynamiki. Dlatego gminy uznały szkoły EAE za kompetentnego partnera w definiowaniu strategii kulturowych w zakresie zasięgu. Zaufanie wynika z nagromadzonego doświadczenia i wiarygodności technicznej, ale także z osobistej wiedzy społeczności, z którymi na co dzień współpracują.

W perspektywie średnioterminowej wpływ ten jest widoczny również u absolwentów. Wielu z nich powraca do ojczyzny, aby zakładać stowarzyszenia kulturalne, organizować festiwale lub rozwijać projekty edukacyjne. Inni stają się zawodowymi artystami, którzy utrzymują więzi ze szkołami, w których studiowali, promując wspólne projekty, tworząc zespoły, orkiestry lub chóry. Samo istnienie fizycznych, ludzkich i symbolicznych warunków w szkole EAE umożliwia powstanie i trwałość tych inicjatyw. Szkoły te zapewniają audytorium, sprzęt, sieć kontaktów, wiedzę techniczną i uznanie instytucjonalne, których często brakuje innym strukturom.

Bez tych szkół znaczna część ludności w wielu regionach kraju nie miałaby stałego kontaktu z praktykami kulturalnymi. Prawo do korzystania z dóbr kultury, zapisane w artykule 73 portugalskiej konstytucji – „Każdy ma prawo do edukacji i kultury” – wymaga czegoś więcej niż sformułowania prawnego. Prawo to wymaga konkretnych instrumentów do wdrożenia na danym terytorium i to właśnie tę lukę między zasadą konstytucyjną a codzienną rzeczywistością pomagają wypełnić szkoły EAE. Narodowy Plan na rzecz Sztuki, zainicjowany w 2019 roku przez Ministerstwa Edukacji i Kultury, uznaje pilną potrzebę „udostępnienia sztuki wszystkim obywatelom, zwłaszcza najmłodszym, zwalczania nierówności i promowania uczestnictwa w kulturze”. W wielu miejscach dostępność ta jest możliwa tylko dzięki obecności szkoły EAE, która oferuje regularny, bezpłatny lub łatwo dostępny program o wysokim poziomie artystycznym. Proponowana Narodowa Strategia Kultury na lata 2020–2030 również podkreśla jako priorytet „demokratyzację dostępu do twórczości i korzystania z kultury, zwalczanie terytorialnych i społecznych nierówności w dostępie do kultury”. Istnienie wyspecjalizowanych szkół artystycznych na obszarach pozametropolitalnych bezpośrednio przyczynia się do realizacji tego celu. I być może właśnie dlatego, jak pisze Domingos Fernandes w wyżej wspomnianym raporcie ewaluacyjnym edukacji artystycznej, „nie sposób zignorować niezastąpionej roli tych instytucji w budowaniu bardziej kulturalnego, wolnego i sprawiedliwego społeczeństwa”.

Nasuwa się pytanie, czy biorąc pod uwagę te deklarowane cele, kraj rzeczywiście wykorzystuje szkoły EAE do wypełniania tej roli, czy też upiera się przy tworzeniu nowych struktur i równoległych projektów – często dysponując ograniczonymi zasobami – zapominając lub nie doceniając tego, co już istnieje, działa i sprawdziło się w tej dziedzinie.

Uznanie, jakie istnieje na szczeblu lokalnym, kontrastuje zatem z milczeniem i zaniedbaniem, na jakie szkoły te są nadal potępiane w krajowych kręgach decyzyjnych. Strukturalna rola szkół EAE w dynamice kulturalnej wielu regionów jest rzadko wspominana w przemówieniach publicznych, strategiach ministerialnych czy narracjach medialnych na temat kultury. Brak konkretnych zachęt finansowych dla projektów programowych o charakterze artystycznym, ograniczona koordynacja z programami Ministerstwa Kultury i niemal całkowita niewidoczność tej działalności w mediach potwierdzają rzeczywistość, którą trudno zignorować: osoby podejmujące decyzje z centrum wciąż zdają się nie rozumieć tego, co naprawdę dzieje się poza nim.

Zasadne jest pytanie, dlaczego ta luka się utrzymuje. Jedna z hipotez odnosi się do profilu wielu decydentów, których wykształcenie akademickie i kariera zawodowa często odbiegają od kontekstów artystycznych lub kulturowych. Brak osobistych doświadczeń zgodnych z praktykami artystycznymi może warunkować postrzeganie ich znaczenia społecznego. Inne możliwe wyjaśnienie wiąże się z instrumentalnym postrzeganiem kultury, rozumianej jako pomocnicza, a nie jako podstawa rozwoju intelektualnego i obywatelskiego. W takim przypadku edukacja artystyczna nie jest postrzegana jako część krajowej struktury edukacyjnej, lecz jako „dodatek”, a jej wpływ, jakkolwiek widoczny w praktyce, nie jest uwzględniany w priorytetach krajowych.

Ważne jest również, aby zdać sobie sprawę, że rezultaty, jakie przynoszą szkoły EAE – powolny rozwój nawyków kulturowych, stopniowa transformacja odbiorców, artystyczny rozwój terytoriów – nie generują takiego wpływu medialnego, jaki zazwyczaj motywuje dyskurs polityczny. Nie ma łatwych do przedstawienia liczb, nie ma natychmiastowego wpływu ani znaczących wydarzeń relacjonowanych przez media. Jest ciągłość, spójność i obecność, ale rzadko pojawiają się nagłówki.

Ta luka niekoniecznie wynika z celowego braku zainteresowania. Może po prostu wynikać z ignorancji. Ale niezależnie od przyczyny, konsekwencje są realne: brak wsparcia, ograniczona widoczność instytucjonalna i izolacja, która niweczy pełny potencjał szkół artystycznych jako czynników rozwoju kulturalnego. Praca, którą wykonują na marginesach, nie dociera do centrum, a decyzje podejmowane przez centrum nie odpowiadają realiom marginesów.

Przywrócenie równowagi w tej relacji wymaga innego rodzaju obecności politycznej i medialnej. Wymaga rozpoznania tego, co już dzieje się na miejscu, nadania temu głosu i instytucjonalnej legitymacji. Wymaga również, aby osoby odpowiedzialne za szkoły EAE miały przestrzeń do udziału w debacie publicznej na temat kultury i edukacji, nie jako przedstawiciele niszy, ale jako protagonisty polityki terytorialnej i obywatelskiej. Bo właśnie tym są, nawet jeśli nie zawsze są tak traktowani.