Peter Fischli is ook maar een toerist die kunstenaar wil zijn. In Arles denkt hij na over cultureel toerisme.

Zelfs van veraf schittert de stalen toren in de brandende Provençaalse zon. De hoekige, veelzijdige vorm torent hoog uit boven de daken van Arles en doet enigszins denken aan de bizarre rotsformaties van het nabijgelegen kalksteenmassief Alpilles. Met dit opvallende museumgebouw zocht toparchitect Frank Gehry niet alleen naar een geografische verwijzing naar het landschap van de Provence. Hij wilde ook iets van de schittering vastleggen van Vincent van Goghs beroemde schilderij "Sterrennacht", dat hij in 1889 niet ver van Arles schilderde.

Of hij daarin is geslaagd, hangt uiteindelijk af van de kunstliefhebbers die deze plek onlangs hebben ontdekt als een nieuwe hotspot op de wereldkaart van de hedendaagse kunst. De 56 meter hoge, puntige stalen toren vormt het middelpunt van een uitgestrekt kunstpark dat Maja Hoffmann, Zwitserse mecenas en mede-erfgename van het in Bazel gevestigde chemiebedrijf Hoffmann-La Roche, samen met haar Luma Foundation heeft aangelegd ter promotie van kunst, cultuur en milieuprojecten.

Dankzij zijn culturele betrokkenheid is Arles de afgelopen jaren uitgegroeid tot een mekka van de internationale kunstscene. Gehry's architectonische meesterwerk dient als een postmodern herkenningspunt van de antieke stad met zijn Romeinse amfitheater. Bovenal biedt de opvallende toren ook een waarlijk "instagramwaardig" decor voor cultuurtoeristen – de term die tegenwoordig wordt gebruikt voor locaties die aantrekkelijk genoeg zijn om met een selfie te delen op sociale media zoals Instagram.

Hoe dan ook, deze gedurfde prestatie van de Canadees-Amerikaanse architect, beroemd om zijn deconstructivistische gebouwen, oogt minstens zo surrealistisch als zijn Guggenheim Museum in Bilbao of het complexe gebouw van het Vitra Design Museum in Weil am Rhein. Nog een reden te meer om de camera van je smartphone te gebruiken om de constructie vast te leggen, die als een fata morgana tegen de strakblauwe lucht verschijnt.

Naast de dubbele helixtrap van Frank Gehry bevindt zich een glijbaan van de Duitse kunstenaar Carsten Höller.

Volgens de Zwitserse kunstenaar Peter Fischli is de werkelijkheid allang niets meer dan datgene wat de test van fotografisch onderzoek en digitale transformatie heeft doorstaan. Daar vermenigvuldigt de werkelijkheid zich in ieder geval tot in het oneindige, waardoor men al snel niet meer zeker weet wat echt is en wat niet. Peter Fischli reflecteert hierop in zijn tentoonstelling in Arles. Het is een van de maar liefst zeven kunsttentoonstellingen die onlangs op de Luma-campus zijn geopend.

In Fischli's tentoonstelling sta je op een vloer vol foto's. Het zijn banale weergaven van allerlei dingen die je fotografeert met je altijd beschikbare smartphone: toeristische attracties, zonsondergangen, vrienden, een etentje in een restaurant, je eigen hond. Wat Fischli vooral interessant vindt, is dat iedereen in wezen dezelfde foto's maakt.

En dus maakte Peter Fischli zelf foto's "als een toerist die kunstenaar wil zijn", legt hij uit in een interview. "Of als een kunstenaar die zich gedraagt als een toerist." Hij vindt het feit dat hij deze foto's zelfs afdrukte bijna buitengewoon. Want in hun banaliteit zijn ze nauwelijks de moeite waard om nader te bekijken. In wezen zijn het gewoon bestanden. "We werken allemaal aan een gigantische matrix die onze wereld geleidelijk transformeert tot één kolossaal beeldbestand."

Voor Peter Fischli is zijn vloerwerk echter pas compleet wanneer bezoekers van de tentoonstelling erop gaan staan en naast de foto's hun schoenen, broekspijpen of tassen erop zien staan. Dan bevinden ze zich in een wereld van bestanden die de werkelijkheid simuleren. Het werk beoogt het concept van de werkelijkheid te vervagen: "Tegenwoordig weten we niet meer zeker wat echt is. Behalve in heel specifieke gevallen: de werkelijkheid is bijvoorbeeld wanneer mijn hond honger heeft."

Zo gaat dat in het digitale tijdperk, zou je kunnen zeggen, verwijzend naar een van de beroemdste werken van het kunstenaarsduo Peter Fischli en David Weiss. De twee Zwitserse kunstenaars braken door in 1987 met het 30 minuten durende videowerk "Der Lauf der Dinge", waarin verschillende objecten in een domino-achtige kettingreactie omvallen of rollen. Sinds de dood van David Weiss in 2012 werkt Peter Fischli solo verder aan werken die een subtiel en cryptisch commentaar leveren op de actualiteit, altijd met een vleugje humor.

In Arles bekritiseert hij het toerisme als een "Disneylandisering" van de wereld niet zonder knipoog. Een ander werk bestaat uit gefotografeerde wagons van die kinderlijke, pastelkleurige toeristentreinen die, op wielen in plaats van rails, toeristen door de pittoreske decors van Europese steden vervoeren. Waar ze ook verschijnen, de werkelijkheid verandert in een oogwenk in een toneeldecor. En ze zijn tegenwoordig overal te vinden: in Zwitserland, in Rome en zelfs in Arles.

Fischli wijst erop dat er in de hallen van de Fondation Luma geen treinwagons meer worden geproduceerd, verwijzend naar de plek waar ooit de Franse spoorwegen werkplaatsen hadden. Nu staan Fischli's gefotografeerde toeristische treinwagons, in snoepkleuren en levensgroot, als zeefdrukken in lange rijen aan de muren. "Nu maken de voormalige fabriekshallen deel uit van de productie van een culturele industrie die zelf een belangrijk onderdeel is geworden van de toeristische trekpleister van Arles", legt de kunstenaar uit.

De lokale bevolking vreesde al lang dat Arles, als internationale kunstbestemming, overspoeld zou worden door cultureel toerisme en zich van zichzelf zou vervreemden. Tegenwoordig zijn deze angsten voor gentrificatie grotendeels verdwenen. Maja Hoffmann wil met haar tentoonstellingspark en de veelal gratis culturele evenementen een zo breed mogelijk publiek aantrekken, waaronder de lokale bevolking.

Tot slot creëerde ze nieuwe banen op de campus in Luma, nadat er tientallen banen verloren waren gegaan toen de Franse spoorwegen tientallen jaren geleden hun werkplaatsen sloten. Ze schonk een Van Gogh Museum aan de stad met 55.000 inwoners. En met haar Fondation Luma trekt ze nu extra kunsttoeristen naar de voormalige Romeinse stad, die op de Werelderfgoedlijst van UNESCO staat. Maja Hoffmann geeft de stad Arles een nieuwe betekenis door middel van kunst.

"Kunst is een krachtig en onvervangbaar instrument om de werkelijkheid in een nieuw licht te zien", zegt de kunstmecenas vol overtuiging. Ze groeide op in de Camargue en ging naar school in Arles. Door haar culturele betrokkenheid wil ze ook iets terugdoen voor de plek waar ze haar jeugd doorbracht, legt ze uit in een interview.

Haar vader, zoöloog en medeoprichter van het Wereld Natuur Fonds Luc Hoffmann, stichtte hier in de jaren 50 een enorm natuurreservaat. Maja Hoffmann zet deze toewijding voort. Zo herbergen de voormalige fabriekshallen niet alleen kunst, maar ook onderzoek. Bij Atelier Luma werken ontwerpers en biologen aan nieuwe materialen, gewonnen uit de natuurlijke hulpbronnen in de omgeving. Het afval van de zonnebloemverwerking wordt gebruikt als isolatiemateriaal, terwijl algen worden gebruikt voor de productie van bioplastic voor meubels.

Maja Hoffmann streeft ernaar de meest toegankelijke manier te bieden om met kunst in aanraking te komen. Zo is de gehele Gehrytoren, met zijn verschillende tentoonstellingsruimtes, speels afgewisseld met in-situ werken van internationale kunstenaars. Naast Gehry's dubbele helixtrap is er een glijbaan ontworpen door de Duitse kunstenaar Carsten Höller – een statement van een dynamisch begrip van cultuur. Thais foodperformancekunstenaar Rirkrit Tiravanjia ontwierp het restaurant tot in de kleinste details.

Een enorm wandtapijt, gemaakt onder Rirkrits leiding en in de traditie van Franse wandtapijten, siert de voorgevel van het restaurant. Het is geweven van wol van Camargue-schapen en geverfd met natuurlijke verfstoffen. Het meest opvallende is de afbeelding van een uitgestrekt veld verwelkte zonnebloemen. Dit is natuurlijk een eerbetoon aan Vincent van Gogh, die zijn meest productieve periode in Arles doorbracht, maar door de lokale bevolking ook werd gezien als een vreemde, buitenlandse kunstenaar.

Onderaan het tapijt, in het Frans en Engels, staat de tekst: "Geluk is niet altijd vrolijk." De Duitse regisseur Rainer Werner Fassbinder gaf het voorwoord aan zijn film "Fear Eats the Soul". De film, die Fassbinders eerste succes bij het grote publiek werd, wordt beschouwd als een parabel over maatschappelijke vooroordelen tegen buitenlanders. In Arles, meer dan 130 jaar na Van Goghs zelfmoord, wordt nu geprobeerd vooroordelen te doorbreken door middel van kunst en bruggen te slaan tussen de lokale bevolking en toeristen. Dat is nog eens wat.