Wojna zawsze była łatwiejsza niż pokój

Żołnierze w strojach bojowych wkraczają na teren katedry genewskiej. Dwóch z nich niesie radar, reszta zajmuje absydę. Ale nie za pomocą broni, a instrumentów muzycznych. Ensemble Contrechamps gra na orkiestrze Quattro pezzi włoskiego kompozytora Giacinto Scelsiego pod dyrekcją Barbary Hannigan. Są to medytacje jednego z najbardziej osobliwych kompozytorów XX wieku, z których każdy wsłuchuje się w pojedynczą nutę, drżącą i unoszącą się, agresywną i zniewalającą jednocześnie, jakby chcieli zjednoczyć w sobie bieguny życia.

Dzięki temu idealnie pasują do reżysera Romeo Castellucciego, uważanego za wizualnie potężnego magika i filozofa dzisiejszego teatru muzycznego. Na miejsce swojej pierwszej inscenizacji w Grand Théâtre de Genève wybrał nie teatr operowy, lecz zreformowany kościół główny pod wezwaniem św. Piotra, w którym kiedyś głosił kazania Jan Kalwin. Oczywiście Castellucci nie jest zwolennikiem kaznodziejstwa, lecz raczej odniesień otwartych na skojarzenia. A jednak ten otwierający obraz jest jasny, groźny, nie teatralny: wojna dotarła do miasta, w którym podpisano konwencje genewskie i w którym zaledwie kilka domów od katedry założono Czerwony Krzyż.

Przy dźwiękach muzyki Scelsiego na drewnianej trybunie ustawione są trzy metrowej wysokości białe słupy, przed którymi w ciasnych rzędach siedzą widzowie. Przebiegają wzdłuż całej nawy. Widzowie są wystawieni na działanie prętów, które krzyżują się i opadają na ich głowy. Później drewnianą strukturę zapełniają ludzie – chór ruchowy, który jakby w swego rodzaju narodzinach wyłania ze swoich szeregów dwóch solistów: Hannigana i kontratenora Jakuba Józefa Orlińskiego.

Los, który jest powszechny na wojnie, został teraz sprowadzony do cierpienia jednej osoby: Matki Bożej pod krzyżem. Hannigan i Orliński śpiewają Stabat Mater Giovanniego Battisty Pergolesiego, jedną z najsłynniejszych aranżacji średniowiecznej sekwencji. Jak cień, pamięć o wczesnej śmierci kompozytora zawsze wisi nad każdym występem: „Finis laus Deo” – „Koniec, chwała Bogu” – napisał Pergolesi niejednoznacznie na dole rękopisu, zanim zmarł na gruźlicę w 1736 roku w wieku zaledwie 26 lat. Partię orkiestrową w Genewie wykona zespół barokowy Il Pomo d'Oro, grający w małym zespole za trybunami.

Całościowe kierownictwo muzyczne spoczywa w rękach Hannigan, która od dawna odnosi sukcesy jako sopran i dyrygent, często występując tego samego wieczoru. W ariach i duetach Stabat Mater Castellucci obdarza swoją, Orlińskiego i chór ruchowy intensywnymi gestami, które podejmują malarską topoi Drogi Krzyżowej, nie cytując ich bezpośrednio. Podobnie jak w średniowiecznych obrazach, ciała zginają się, a ramiona wyciągają ku niebu.

Hannigan i Orliński podchodzą do muzyki Pergolesiego zupełnie inaczej: sopran niemal werystycznie zagłębia się w ból Marii, pozwala spółgłoskom trzeszczeć, wwierca się w najwyższe nuty i prowadzi swój głos w skrajne rejony fortepianu, w dźwięki oddechowe. Orliński wybiera subtelniejsze środki, pracuje z cieniowanymi barwami wokalnymi i subtelnie wyostrza mętności intonacyjne, ale przede wszystkim polega na brzmieniu swojego głosu, jednego z najpiękniejszych kontragłosów naszych czasów. W szorstkiej, ale miękkiej barwie płynie słodko-gorzki strumień wokalny, który Orliński potrafi elastycznie kształtować i dynamicznie kondensować w każdej chwili.

Obaj soliści są imponujący, każdy na swój sposób; Ale razem otwierają one perspektywy, w jakich muzyka, a w istocie sztuka w ogóle, może spojrzeć na ludzkie cierpienie: zaadaptować je subiektywnie lub opisać obiektywnie. Kiedy Jezus wydaje ostatnie tchnienie w Stabat Mater, Hannigan rozciąga jąkane sylaby łacińskiego „e-mi-sit” do niemal nie do zniesienia powolności.

Na zewnątrz zrobiło się ciemno, okna katedry są ślepe, a przestrzeń staje się coraz bardziej klaustrofobiczna, ale Castellucci i współprojektant oświetlenia Benedikt Zehm subtelnie rozświetlają ją ukrytymi reflektorami. To właśnie w tym momencie do akcji wkraczają dzieci z Maîtrise du Conservatoire populaire de Genève. Początkowo nie śpiewając, niosą drewniane fragmenty figury Ukrzyżowanego Chrystusa, co jest nawiązaniem do ikonoklazmu z XVI wieku, kiedy to pierwsi kalwiniści zniszczyli rzeźby i malowidła katedry.

Poza tym Castellucci potrzebuje tylko kilku rekwizytów: zielonych drzew, drewnianych belek poprzecznych i pomarańczy zamiast biblijnych jabłek. Produkcja nie jest jednak pozbawiona kosztów. Spektakl będzie można oglądać w Genewie tylko przez tydzień, później w operach w Rzymie i Antwerpii, a być może także w innych miejscach, pod warunkiem, że będzie tam wystarczająco duży kościół. Z pewnością warto, ponieważ Castellucci, który ostatnio rozbił niektóre klasyczne opery na zbyt enigmatyczne obrazy, odnajduje tutaj w swobodnym łączeniu utworów symbolikę czytelną, lecz mimo to nie banalną.

Na przykład, kiedy trzy białe pręty na początku zostają przebite przez szatę Hannigana, niczym miecz w Stabat Mater przez serce Matki Bożej. Albo kiedy ona i Orliński zdejmują czarne szaty, by wejść do „paradisi gloriam”, czyli do zmartwychwstania, ubrani całkowicie na biało. Postacie pozostają tak proste i wzruszające, jak muzyka, którą na końcu ponownie skomponował Giacinto Scelsi. Ze sceny dzieci z Maîtrise du Conservatoire populaire śpiewają pierwsze dwie z „Trzech modlitw łacińskich” Scelsiego, monofoniczne melodie przypominające chorały gregoriańskie. Następnie publiczność zostaje wypuszczona w noc bez oklasków.

W ten sposób Castellucci balansuje na granicy między teatrem a kultem, między sztuką a rytuałem pokutnym, który łatwo może stać się sztuką religijną, a nawet popaść w artystyczny kicz. Fakt, że tego nie robi, ma wiele wspólnego z kontrastem, jaki pozostaje w pamięci w stosunku do początku: wybuchu wojny.

Wraz z nią nadchodzi czas, w którym wojna światowa jest ponownie traktowana jako realna możliwość, a czołowi politycy Zachodu wzywają swoje narody, aby ponownie przyjęły postawę „gotowości do wojny”. Jakby zapomnieli, że w sytuacji awaryjnej bomby atomowe i wodorowe będą skuteczniejsze, niż jakikolwiek żołnierz. I że w ciągu kilku sekund zamienią w pył ściany katedry genewskiej.

Romeo Castellucci nie zapomina: podczas gdy Barbara Hannigan śpiewa ostatnią z „Trzech modlitw łacińskich”, dwóch żołnierzy wraca do kościoła, który najwyraźniej jest wciąż zamieszkany. Stawiają drewniany słup, na którym wisi zgarbiona współczesna osoba. „Ecce homo”: Nie zapominaj, człowieku, że jesteś prochem. A wojna zawsze była łatwiejsza niż pokój.