Nee, de rivier de Wisla in Polen droogt niet op, maar hij wordt wel geconfronteerd met toenemende bedreigingen voor het milieu.

Door Wojciech Bone

Sinds augustus is er nauwelijks een dag voorbijgegaan zonder dat de Poolse media alarmerende koppen schreven over het opdrogen van de langste rivier van Polen, de Wisla.

Hoewel het waterpeil in september bij een meetstation in Warschau een historisch dieptepunt van slechts 4 centimeter bereikte, konden dergelijke rapporten nauwelijks uitleggen wat dit cijfer in de praktijk betekent en welke factoren de oorzaak zijn van de deplorabele staat van de rivier.

De Wisla staat niet op het punt droog te vallen. Maar een combinatie van opwarmend klimaat, slecht waterbeheer en commerciële exploitatie vormt een bedreiging voor de rivier, die de belangrijkste waterbron is voor de inwoners van Warschau en vele andere steden, en tevens een waardevol ecosysteem vormt dat een leefgebied biedt aan trekvogels en beschermde soorten zoals bevers.

De 1.047 kilometer lange Wisla loopt volledig door Polen. Hij stroomt door Krakau, de op één na grootste stad van het land en een belangrijke toeristische bestemming, passeert vervolgens Warschau en bereikt vervolgens de Oostzee in de historische stad Gdansk.

Hoewel de rivier groot is, heeft ze nauwelijks menselijk ingrijpen ondergaan, wat haar een uitzonderlijk geval maakt in Europa, waar rivieren vaak kunstmatig worden "gereguleerd" door onder andere het rechttrekken van de loop en het versterken van de oevers. In Warschau is de rechteroever in zijn natuurlijke staat gelaten en maakt deze deel uit van het EU-brede Natura 2000-beschermingsnetwerk.

In 2023 stelde de NGO Naturalistenclub voor om een ​​nationaal park te creëren langs een 120 kilometer lang stuk van de Wisla tussen Warschau en de stad Płock. Daarmee zou de natuur optimaal beschermd worden en zouden grote delen van ecologisch waardevolle gebieden behouden blijven.

Maar zo'n park blijft een verre droom, aangezien strenge regels de oprichting van een nieuw nationaal park in Polen al bijna 25 jaar blokkeren. Dringender zijn de directe uitdagingen waarmee de rivier te maken heeft, die een bredere milieucrisis weerspiegelen.

Wekenlang is de waterstand bij het meetstation aan de Wisla-boulevard – vlakbij het Copernicus Science Center in het centrum van Warschau – niet boven de 15 centimeter uitgekomen. Op 3 september daalde de waterstand tot een recordlaagte van 4 centimeter.

Hoewel dit aantal zorgwekkend is, moeten de cijfers in context worden geplaatst. Dit is waar de situatie nog zorgwekkender wordt, zeggen deskundigen.

"Wat we in de rivier zien, is eigenlijk het uiteindelijke resultaat, een combinatie van vele factoren, waarvan de klimaatverandering de belangrijkste is", zegt Paweł Rowiński, directeur van het Instituut voor Geofysica van de Poolse Academie van Wetenschappen (PAN).

"We moeten niet vergeten dat de winters nu vrijwel geen sneeuw meer brengen. Dat betekent dat we niet langer beschikken over de natuurlijke watervoorraad die sneeuw biedt. In feite beginnen we elk nieuw seizoen met een steeds groter wordend watertekort", voegt Rowiński eraan toe.

Weinig of geen sneeuw in de winter betekent dat er in het voorjaar minder water in de grond dringt, waardoor de grondwaterstand daalt, de belangrijkste bron van Poolse rivieren. Dit brengt op zijn beurt het risico met zich mee dat kleinere rivieren opdrogen.

"Deze rivieren krimpen, eerst verliezen ze hun stroming bij de bron of bij de monding, en vervolgens over hun hele loop", legt Daniel Petryczkiewicz uit, een fotograaf en activist die campagne voert voor betere bescherming van de rivier de Mała, een kleine beek net ten zuiden van Warschau, die volgens hem sinds juli droogstaat.

Onder normale omstandigheden zou de Mała de Jeziorka, een zijrivier van de Wisla, voeden. Maar als de zijrivieren opdrogen, wordt ook de Wisla getroffen. De dalende grondwaterstand heeft gevolgen voor alle rivieren in het Wisla-bekken, dat ongeveer de helft van Polen beslaat.

"De Wisla krijgt alle aandacht, maar wat we daar werkelijk zien, is het resultaat van het instorten van het gehele stroomgebied", voegt Petryczkiewicz toe.

"Een meetstation geeft de waterstand op één punt weer. Als je meer vergelijkbare lage metingen krijgt, is dat zorgelijk", zegt Rowiński. "Als je dan ook nog ziet dat de waterstroom kleiner is dan het langjarig gemiddelde, dan ontstaat het beeld dat er iets niet klopt met de rivier als geheel."

Rowiński legt uit dat de meting van 4 cm in september niet de diepte van de rivier betrof, maar eerder de hoeveelheid water ten opzichte van het vastgestelde nulniveau van het station nabij de bodem van de rivierbedding. "Je moet dit combineren met de waterstroomgegevens om een ​​duidelijker beeld van de situatie te krijgen."

Begin september voerde de Wisla ongeveer 150 kubieke meter water per seconde aan in het centrum van Warschau, ruim onder het langjarig gemiddelde van 220.

Volgens Jan Mencwel, gemeenteraadslid van Warschau, hebben decennialange ongereguleerde zandwinning ook hun tol geëist. Sinds de naoorlogse jaren zijn er miljoenen tonnen uit de rivier gehaald, eerst voor de wederopbouw van Warschau – waar 85% van de gebouwen tijdens de Tweede Wereldoorlog werd beschadigd of verwoest – en nu voornamelijk voor onroerend goed en infrastructuur.

"Jaarlijks wordt er zo'n drie miljoen ton zand uit de Wisla gehaald, waardoor de rivierbedding en daarmee ook het waterpeil dalen", aldus Mencwel.

Veranderende regenpatronen verergeren het probleem. Polen krijgt misschien nog steeds ongeveer dezelfde jaarlijkse regenval als de afgelopen 30 jaar, maar de aanhoudende motregen is vervangen door plotselinge, hevige stortbuien die de bodem niet kan absorberen en als grondwater kan vasthouden.

Stedelijke ontwikkeling, waarbij groene gebieden worden vervangen door bebouwde oppervlakken, versnelt de waterafvoer verder. Extreme regenval veroorzaakt nu plotselinge overstromingen. In september 2024 werd Zuidwest-Polen getroffen door dergelijke overstromingen . In Warschau viel er op 19 en 20 augustus vorig jaar een recordhoeveelheid regen , toen er in een paar uur tijd bijna 120 millimeter viel, het dubbele van het maandgemiddelde.

Hoe hard het ook regent, hogere temperaturen versnellen de verdamping, waardoor Polen over het geheel genomen water verliest, zeggen klimatologen. "Het Poolse klimaat is sinds de jaren vijftig met minstens 2,1 graden Celsius opgewarmd", zegt Szymon Malinowski, atmosferisch natuurkundige aan de Universiteit van Warschau.

Recente gegevens van het staatsweerinstituut IMWM, die betrekking hebben op het warme seizoen van vorig jaar van mei tot oktober, laten zien dat het grootste deel van Polen een zeer negatieve klimaatwaterbalans had. Deze maatstaf vergelijkt neerslag met waterverlies door verdamping en plantentranspiratie.

Uit cijfers van vorig jaar bleek dat er langs de oostgrens van Polen met Litouwen, Wit-Rusland en Oekraïne, en in de centrale gebieden, waaronder Warschau, een watertekort was van meer dan 400 millimeter.

Dat tekort heeft gevolgen voor ecosystemen, de landbouw en huishoudens. Elke zomer zijn er steeds meer lokale beperkingen op watergebruik . Zo verbood de stad Mszana Dolna in augustus het gebruik van kraanwater 's nachts, hoewel dat verbod inmiddels is opgeheven.

De Wisla blijft stromen en voorziet zo'n 2,5 miljoen mensen in Warschau van water. Maar waterretentie moet prioriteit krijgen, anders krijgt de stad op een dag te maken met droge kranen, zegt Mateusz Grygoruk, hydroloog aan de Universiteit voor Levenswetenschappen van Warschau en vicevoorzitter van de Nationale Raad voor Waterbeheer.

"We moeten er rekening mee houden dat op een gegeven moment, naarmate de lage waterstanden dieper worden, de waterinname in Warschau zal moeten worden verminderd. Op de lange termijn is dat precies het scenario", zegt Grygoruk.

Hoofdfoto: Zbigniew Panow/Stad Warschau