De engel van Paul Klee was Walter Benjamins belangrijkste beeld

Onder de aquarellen van Paul Klee neemt de "Angelus Novus" uit 1920 een bijzondere plaats in. Deze aquareltekening, die zich nu in het Israël Museum in Jeruzalem bevindt, toont een wezen met geheven gevleugelde armen en klauwvoeten, dat aandachtig naar links kijkt. Het lijkt alsof de engel zweeft. Sterker nog, alsof hij op het punt staat op te stijgen. Een kaarslicht schijnt in het midden van zijn lichaam. Zijn mond is open en zijn krullende haar lijkt gevormd uit opgerolde papierstroken.

Zoals zo vaak bij Paul Klee roept de poëtische titel van zijn werk een breed scala aan associaties op. Maar waarom is de engel nieuw, en wat ziet de aandachtige toeschouwer? Heeft hij zijn armen geheven als groet, of drukt zijn gebaar een waarschuwing uit?

Toen cultuurwetenschapper Walter Benjamin de aquarel in 1921 voor duizend papiermarken kocht van een galerie in München, werd Klee's mysterieuze afbeelding van een engel een symbool van zijn verbeelding. Hij was dol op de aquarel, die hem bijna twintig jaar vergezelde. Hij schreef er herhaaldelijk over in brieven en gaf er verschillende interpretaties aan.

Het is het mooiste schilderij van de schilder. Hij besluit met een beroemde en ontroerende interpretatie van het werk, waarin hij zegt dat de engel de paradox van de geschiedenis belichaamt. Met zijn wijdopen ogen staart hij in het verleden met zijn verschrikkelijke omwentelingen.

Deze interpretatie wordt begrijpelijk wanneer men de biografische situatie van de wetenschapper bekijkt. Als Joods staatsburger verliet Benjamin in 1933 zijn geboorteplaats Berlijn en emigreerde naar Frankrijk. Kort voor de bezetting van Parijs in 1940 vluchtte hij opnieuw naar Spanje – maar zijn plan mislukte en hij pleegde zelfmoord in Port Bou.

In zijn tekst "Over het begrip geschiedenis", geschreven in het jaar van zijn dood, stelt de negende stelling met betrekking tot Klee's aquarel: De engel zou willen blijven hangen, de doden willen wekken en het verwoeste weer aan elkaar willen lijmen, maar hij kan geen rust vinden, want een storm heeft zijn vleugels gegrepen en drijft hem weg uit het verleden, met zijn rug naar het paradijs.

Deze eigenzinnige interpretatie van het beeld combineert marxistische en joodse mystieke elementen. De filosoof verwerpt het idee van de geschiedenis als een continu verhaal van vooruitgang. In plaats daarvan omarmt hij het concept van de messiaanse tijd als een komende, vervulde tijd, zoals bepleit door zijn vriend Gershom Scholem.

Tachtig jaar na het einde van de oorlog herdenkt het Bode Museum in Berlijn Benjamins stelling over de "Engel van de Geschiedenis". De tentoonstelling concentreert zich op Klee's "Angelus Novus" en Benjamins korte tekst in handgeschreven en getypte autografen. Tekst en beeld bieden een scala aan associaties met oorlog en verwoesting in de 20e eeuw. Er worden slechts enkele objecten toegevoegd.

De entree confronteert bezoekers al met een aangrijpend icoon van de directe naoorlogse fotografie. Op deze foto van Richard Peter senior zien we een verwoest Dresden. Langs de wijzende hand van een sculptuur kijken we vanaf de toren van het stadhuis naar de horizon, met uitzicht op de ruïnes. Net als de engel in Benjamins tekst kijken we samen met de figuur naar het puin en de verwoesting, de enige overblijfselen van de menselijke geschiedenis.

Vervolgens wordt het beroemde portret van de geleerde uit 1938 getoond, gemaakt door Gisèle Freund. Walter Benjamin heeft peinzend zijn hand op zijn voorhoofd gelegd. Dit doet vaag denken aan het beroemde melancholische gebaar uit Dürers meestergravure uit 1514, die in dezelfde ruimte hangt. Fragmenten uit Wim Wenders' film "Wings of Desire" uit 1987, met Bruno Ganz en Otto Sander in de hoofdrollen, vertegenwoordigen een ander soort relatie tussen engelen en mensen.

Een zwart-wit reproductie op ware grootte toont Caravaggio's schilderij "Mattheüs met de engel". Het werk is vermoedelijk verwoest bij de brand in de Flakturm van Friedrichshain, waar ook na de oorlog talloze schilderijen van het Kaiser Friedrich Museum bewaard werden.

Men ontkomt niet aan het ontroerende effect van de engel in de zwart-witreproductie van het schilderij. Hij is een androgyn wezen dat teder de hand van de evangelist begeleidt, die zich totaal niet bewust is van wat hem overkomt. Het begin van het evangelie, vastgelegd op het schilderij, is voorzien van Hebreeuwse karakters.

Engelen zijn unieke wezens. Ze zijn boodschappers, in staat om te beschermen of te waarschuwen, en fungeren als grensoverschrijders tussen deze wereld en de volgende. In de christelijke traditie markeren ze de aanwezigheid van transcendentie of de overgang naar transcendentie. In de joodse religie schept God hen voortdurend opnieuw.

Andere werken completeren de tentoonstelling. Een knielende engel met een elegant gedrapeerd gewaad mist de armen waarmee hij ooit een kandelaar vasthield. Dit beeld bevond zich ook in de bunker van Friedrichshain en wordt nu voor het eerst in zijn vervallen staat tentoongesteld.

Fritz Eschens foto uit 1945 toont spelende kinderen voor de gebombardeerde Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche. De straat, bezaaid met ruïnes, lijkt in perspectief samen te komen met de kerk, terwijl een groepje van drie jongens onbezorgd aan het spelen is.

Het lijkt alsof de gebombardeerde stad de norm is voor deze kinderen. Het volwassen perspectief voelt het gevaar waarin ze zich bevinden. Ze kijken niet naar de verwoesting om zich heen, maar zijn volledig op elkaar gericht. Is dit een beeld van hoop aan het einde? In Wim Wenders' Berlijnse film kunnen alleen de kinderen de engelen waarnemen.

Ernst Bloch vond in zijn werk uit 1922 “Die Spirit des Utopia” passende woorden voor deze waarheid: “Verlangen lijkt mij de enige eerlijke eigenschap van de mens.”

“Engelen van de geschiedenis”, Bode Museum, Berlijn, tot 13 juli.